Suleyman-m teze qxd

Monotonluq  nitq  üçün  pis  əlamətdir.  Belə  danışıq  tərzi 
dinləyiciləri  yərur.  Amma  səs  tənunun  dəyişməsi,  gah  sual,  gah  da 
nida cümlələrinin işlədilməsi (bəş hay-küy deyilsə) rahat otu- ranlan 
əyadır,  silkələyir,  dinləyicinin  marağını  artırır.  İfadəlili-  yin  incə 
vasitələrdən biri də səsin tembridir. 
Ümumiyyətlə,  dilimizin  fənetik  siseminə  aid  qaydalar  nitqin 
gözəl, ifadəli əlmasmı şərtləndirən vasitələrdir. Nitqdə ədəbi tələffüz 
nərmalanna  düzgün  əməl  olunması,  danışıqda  fasilə  və 
durğu-intonasiya,  vurğu,  tembr,  ritm  kimi  səs,  tələffüz  çalan  nitqin 
ahəngdarlığına  müsbət  təsir  göstərir,  məzmunun  aydın  başa 
düşülməsinə köməklik göstərir, dinləyici və oxuculan maraqlandım, 
düşündürür. 
Sual və tapşırıqlar 
1.
 
Dildəki  hər  bir  yeniliyi  öündə  daha  tez  əks  etdirib  xalqa 
çatdıran  kütləvi  informasiya  vasitələri  nədir?  Həyatınızda  onların 
rolunu necə qiymətləndirirsiniz? 
2.
 
Nitqin ifadəliyinin üç əsas şərti hansılardır? 
3.
 
Nağıllar,  əfsanə  və  fantastik  əsərlərdə  məntiqilik  anlayışı  nə 
dərəcədə gözlənilir? 
4.
 
Yığcam nitqin əsas məziyyətləri hansılardır? 
5.
 
Nitqin sadəliyi üçün əsas şərtlər hansılardır? 
6.
 
Obrazlıhq və bədiilik anlayışlanm necə başa düşürsünüz? 
7.
 
Poetik və potensial obrazlıhq nədir? 
8.
 
Nitq üçün emosionallıq nədir? Nitqin emosionallığı özünü necə 
göstərir? 
9.
 
Potensial  obrazlığm  bariz  nümunələri  hansı  bədii  formalarda 
özünü göstərir? 
10.
 
İntonasiyanın ünsürləri hansılardır? 
Çabşma 64. Şifahi xalq ədəbiyyatında nitq mədəniyyətinin əsas 
göstəricilərini  müəyyənləşdirin.  Mətndə  nitqin  ümumi  və  xüsusi 
tələblərinin nə səviyyədə gözlənildiyini izah edin; 
... Koroğlu Keçəl Həmzəni götürüb xanımların, dəlilərin  yanma 
gəldi. Dəlilər Keçəl Həmzəni görüb dedilər; 
los 

---

-
 
Koroğlu,  muni  hardan  tapıb  gətirdin?  Keçəllər  fənd  olarlar, 
munun  gözləri  Üçtəpə  Sağsağanının  gözləri  kimi  qayır-qayır 
qaynayır. Heç sağ-əməlli adama oxşamır, rədd elə getsin. 
Xanımlar da baxıb dedilər: 
-
 
Bu iyrənci, keçəl xondunu hardan gətirdin? Başına adam qəhət 
olubmu? Qovala, çıxsın getsin. 
Koroğlu xanımları, dəliləri bir təhər sakit eləyib dedi: 
-
 
Ay canım, niyə əl-ayağa düşübsünüz? Yazığın biridi, bizə ziyanı 
olmaz,  qoy  süfrəmizin  qırıq-quruğunnan  yeyib,  qapıda,  bajada 
dolansın. 
Keçəl  Həmzə  qırığ-quruğdan  dolanıb,  qapı-bajanı  süpürərdi, 
həyəti  tərtəmiz  saxlardı.  Xanımlar,  dəlilər  nəyə  buyururdularsa 
gedərdi,  getdiyi  işi  yarıdardı.  Belə  zirəngliyinə  görə  dəlilərin, 
xanımların  yanında  Keçəl  Həmzənin  hörməti  xeylax  artmışdı 
("Koroğlu" dastanından). 
Çalışma  65.  Formaca  müxtəlif,  mənaca  eyni,  yaxud  yaxın 
mənalar  bildirən  sözləri  diqqətlə  oxuyun,  onlardan  hansıların  eyni 
mənalı, hansıların yaxın mənalı sözlər olduğunu göstərin: 
oturmaq -əyləşmək, durmaq-qalxmaq, kök-yoğun, insan-adam, 
eynək-gözlük, ürək-könül-qəlb, dünya-cahan-aləm, el-oba- yurd, 
gül-çiçək. 
Çalışma 66. Yaxşı tanıdığınız bir şəxsə xasiyyətnamə hazırlayın. 
DURÖU İŞARƏİƏRİ
 
Durğu  işarələri  düzgün  yazıb  oxumağa,  fikri  kiçik  fasilələrlə 
başqalanna-oxuyub yazanlara çatdırmağa xidmət edir. Şifahi nitqdəki 
intonasiya, səs ahənginin müxtəlif çalarda dəyişməsi, tonun alçalması 
və  ya  yüksəlməsi  yazıda  durğu  işarələri  ilə  tənzimlənir,  nitqin 
məzmununa  danışanın  daxili  hiss,  həyəcanının  ifadəsinə  yardımçı 
olur, yazıya aydınlıq, dürüstlük və dəqiqlik 
106 

---

gətirir.  Durğu  işarələri  yazılı  nitqdə  nəzərdə  tutulmuş  fikir 
rəngarəngliyini,  hissi  halları,  psixələji  vəziyyətləri  və  fikrin  üslubi, 
eməsiənal-estetik  çalarlanm  nəzərə  çarpdırmaq  vəzifəsini  yerinə 
yetirir (13, səh.5). 
Durğu  işarələri  insanın  ümumi  savadının  və  qismən  nitq 
mədəniyyətinin  əsas  əlamətlərindəndir.  Durğu  işarələri  yazılı  nitqi 
oxucunun  aydın  və  asan  başa  düşməsinə  xidmət  edir.  Durğu 
işarələrini  qoymadan  mətni  hissələrinə  ayırmaq,  onun  məzmununu 
başa  düşmək  çətin  əlur.  Durğu  işarələrinin  öz  yerində  işlədilməsi 
yazanın istəyi ilə deyil, dilin tarixən formalaşmış qanunauyğunluqları 
ilə bağlıdır. 
Durğu  işarələri  funksiyasından  asılı  olaraq  aşağıdakı  hallarda 
işlədilir: 
1.
 
Nöqtə: 
a)
 
Adi intonasiya ilə deyilən bütün növ cümlə növlərindən (nəqli, 
adhq,  şəxsiz,  qeyri-müəyyən  şəxsli,  ümumi  şəxsli,  cüttər-  kibli, 
təktərkibli, tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrdən, söz cümlələrdən, 
bəzi  məqamlarda  əmr  cümlələrindən  və  s.)  sənra:  -  Sabir  satirik 
şairdir. Bina tikilir. Məşqdən sonra dərsə gəlsinlər. 
b)
 
Ad  və  ata  adlarının  qısaltma  formalarından  sonra: 
M.F.Axundov, S.S.Axundov, Ü.Hacıbəyov. 
c)
 
Vs  sair,  V9  ilaxır,  və  başqa,  və  bu  kimi  sözlər  ixtisarla 
yazıldıqda: və s., və i.a., və b., və b.k. 
2)
 
Vergül: 
a)
 
Həmcins üzvlər arasında: Stolun üstündə kitab, dəftər, qələm 
vardı. 
b)
 
Tabesiz  və  tabeli  mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  hissələri 
arasında: Uşaq ağlayırdı, çünki anası evdə yox idi. Zəng vurulmuşdu, 
dərs başlanmışdı, koridorlarda heç kəs gözə dəymirdi. 
c)
 
O, bu əvəzlikləri mübtəda vəzifəsində olub ardınca isim, sifət, 
sayla  ifadə  edilən  söz  işlədilərsə:  O,  kitabı  götürdü.  O,  gözəl  qızı 
uzaqdan tanıdı. Bu, onun dostudur. 
ç) Ara söz cümlənin əvvəlində gəldikdə ondan sonra; cümlənin 
ortasında gəldikdə hər iki tərəfdən, cümlənin sonunda gəl 
m 

---