T texniki kolleci

Benzin mühərrikləri üçün yanacaq püskürmə sistemləri
Elektronikanın 
inkişafı son zamanlar benzin mühərriklərində yanacaq püskürmə sistemlərinin geniş
istifadə olunmasına və karbüratorun demək olar ki,aradan çıxmasına səbəb oldu. 
Elektronika mühərriklərdə uyğunlaşma və yanacağın dəqiq dozalaşdırılması ilə
bərabər yanacaq sərfinin və ətraf mühitin çirkləndirilməsinin azaldılması üçün
yanacaqın proqfessiv verilmə üsullarının tətbiqi imkanını yaratdı. Karbüratoru yada

---

salaq, işçi qarışıq karbüratorda hazırlandıqdan sonra daxilolma kollektoru ilə
daxilolma klapanlarına çatdırılır. Çatışmamazlıqları belə ifadə etmək olar :hər bir silindr 
üçün məsafənin eyni olmaması (eyni olmayan şərait), buxarların divarlarda çökməsi
və toplanması (xüsusən qış dövründə qızdırılmamış mühərrikin işə salınması 
zamanı), hər bir silindr üçün fərdi nizamlama şəraitinin olmaması.Yanacaq
püskürməsi bu problemləri həll etməyə imkan verir. Forsunkaların sayına və
yanacağın verilmə yerinə görə benzin püskürmə sistemlərini 3 qrupa bölmək
olar: Bir nöqtəli və ya mono-püskürmə (daxilolma kollektorunda bütün silindrlər
üçün bir forsunka); Çox nöqtəli və ya paylanmış püskürmə silindrin öz forsunkası
yanacağı kollektora daxilolma klapanlarının yaxınlığına verir): Birbaşa püskürmə
(dizel mühərrik olduğu kimi yanacaq biri silindrin daxilinə verilir).Ilk vaxtlar
yanacağın verilmə əhəmiyyətli dəyişikliyə uğramadı.Yağ karbürator əvəzinə -
elektron idarəetmə ilə dozalaşdırıcı mexanizm meydana çıxdı.Bir nöqtəli püskürmə 
(mono-püskürmə )sadə idarəedici elektronika ilə az təmin olunub,həm daha az
effektivdir.O tətbiq olunduqda mühərrik ciddi dəyişiklik etmək tələb olunmurdu.Ona
dəqiq dozalaşma ilə püskürmə və karbürator benzinin verilməsi və paylanması 
nöqtə nəzərindən üstünlüklər eyni zamanda xasdır.Bir nöqtəli püskürmə istifadə 
edildikdə karbürator olduğu kimi benzinin 30%-ə qədəri kollektro divarlarında çökür. 
Sonrakı məntiqi inkişaf -hər bir silindr yanacağın fərdi verilməsi oldu.Bu halda
yanıcı qarışıq hazırlanması birbaşa kamera klapanların qabağında baş verir.Yanacaq
yüklü təzyiqli boru xətləri ilə verilir və fərdi forsunkalda tozlandırılır, onların hər 
birinin işi nizamlana bilir.Burada karbüratorun demək olar ki, bu çatışmamazlıqları 
aradan qaldırılır,irəli atma yalnız bir addım qalır -birbaşa püskürmə. Elektronikanın
alışdırma və qida sistemləri tətbiqi mühərrikin mərkəzi elektron idarəetmə
sisteminin yaranmasına səbəb oldu.Birləşdirilmiş elektron quruluş mikro kömpüter, 
mikroprossor və ya nəzarətçi adlandırılır.Püskürmənin (yanıcı qarışıq hazırlama) və 
alışdırmanın mərkəzləşdirilmiş idarə edilmə sistemləri aşağıdakı üstünlüklərə malikdir: 
Aqreqat və vericilərin funksiyalarının uyğunlaşdırılması onların sayının azaldılmasına
imkan verir; Alışdırma və yanıcı qarışıq hazırlama prosesləri birlikdə optimallaşdırılır,bu
zaman mühərrikin burucu momenti,yanacaq sərfi,işlənmiş qazların tərkibi 
xarakteristikaları yaxşılaşır,soyuq mühərrikin işə salınması və qızdırılması asanlaşır; 
Digər funksiyaların: avtomatik ötürmələr qutusunun,aparan təkərlərin yerində 
sürüşmə sisteminin,antibloklama sisteminin, kondisionerin, dumana qarşı quruluşun
və s.-nin idarə edilməsi üçün böyük imkanlar açılır.Yanacağın paylanmış
püskürdülmə sisteminin (YPPS) hazırda iki növü istifadə edilir:əks rabitəli və əks
rabitəsiz. Əks rabitəli YPPS istifadə olunan mühərriklərdə xaricetmə sistemində
neytrallaşdırıcı və oksigen vericisi (lyambda –zond) quraşdırılır, bu da əks rabitə
yaradır.Verici işlənmiş qazların tərkibində oksigenin konsentrasiyasını izləyir, 

---

elektron idarəetmə bloku isə onun siqnalları əsasında neytrallaşdırıcının ən effektiv
işini təmin edən hava/yanacaq nisbətini saxlayır.Əks rabitəli mühərriklərdə
yanacaq kimi etilsiz benzin istifadə olunmalıdır.Etilli benzin istifadə olunması
neytrallaşdırıcının və oksigen vericisinin zədələnməsinə və sistemin imtinasına
səbəb olur. Əks rabitəsiz püskürmə sistemlərində neyrallaşdırıcı və oksigen verici
quraşdırılmır,işlənmiş qazların tərkibində CO-nun konsentrasiyası CO-potensionmetr 
vasitəsi ilə nizamlanır.Bu sistemdə həmçinin benzin buxarlarının idarə olunma
sistemi də istifadə olunmur. Neytrallaşdırıcı işlənmiş qazların xaricetmə sistemində, 
əlavə səsbatırıcıdan qabaq yerləşdirilir. Onun tərkibində iki oksidləşdirici və bir 
bərpaedici katalizator(kimyəvi reaksiyanın sürətləndiricisi) olur.Oksidləşdirici
katalizator (platin və pelladium) karbohidrogenlərin su buxarına,dəm qazının isə 
karbon qazına çevrilməsinə, bərpaedici katalizator (radium) azot oksidlərinin təsirsiz
azota çevrilməsinə kömək edir. Karbohidrogenlərin və dəm qazının neytrallaşdırılması
üçün katalitik neytrallaşdırıcıya oksigen tələb olunduğu və eyni zamanda azot
oksidlərinin neytrallaşdırılması üçün isə onlardan oksigen ayrıldığına görə mühərrikə
daxil olan hava/yanacaq qarışığının balansı çox ciddi (təqribən 14,7:1) saxlanılmalıdır. 
Bu funksiya elektron idarəetmə bloku ilə yerinə yetirilir. Elektron idarəetmə bloku
(EİB) yanacaq püskürmə sisteminin idarəetmə mərkəzidir. Bu ixtisaslaşdırılmış 
kompüterdir.O müxtəlif vericilərdən daxil olan informasiyanı emal edir və işlənmiş 
qazların zəhərliyinə və avt-bilin istismar göstəricilərinə təsir edən sistemləri idarə
edir.EİB yanacaq püskürmə sisteminin diaqnostikası funksiyasını da yerinə yetirir. O, 
sistemdə baş verən pozğunluqları müəyyən edə,sürücünü bu halda “CHECK
ENGINE” nəzarət lampası ilə məlumatlandıra bilər.Bununla bərabər o,mütəxəsislərin
təmir aparmasına kömək etmək üçün diaqnostik kodları mühafizə edir. Nümunə 
kimi mühərriki idarəetmə və yanacaq verilişi sistemlərinə (Engine Management 
Sistem-EMS) baxaq.Tədrici inkişaf prosesində son otuz ildə elektron komponetlər
mexaniki vericiləri və nizamlayıcıları əvəz etdilər.Bu gün EMS-sisemini praktiki olaraq 
hətta ən müasir karbüratorla belə müqayisə etmək olmaz.Onlar prinsipal mahiyyətinə
və hazırlanmasına görə çox fərqlənir. Mühərriki idarəetmə sistemi üç qrup
komponetlərdən --məlumat toplama quruluşlarından, onun emalı və icraedici
mexanizmlərindən təşkil olunur. Birinci qrupa avt-bilin vəziyyəti, onun hərəkət 
rejimləri və toplamaq mühərrikdə gedən proseslər haqqında maksimal tam
məlumatları üçün müxtəlif vericilər aiddir.Bir qayda olaraq,onların sırasında daxil 
olan havanın miqdarının və tempuraturunun və tərkibinin ,yumruqcuqlu valın
fırlanmas sürətinin və dəqiq yerləşmə vəziyyətinin, drossel qapağının açılma 
bucağının və mühərrikin detonasiyasının vericiləri olur.Əlavə məlumatlar kimi 
spidometrin və taxometrin,habelə ABS və ASR-in məlumatları da istifadə oluna
bilər.Ikinci “qrup ECU (Engine Control Unite “Avropa” adlandırılması) və ya

---

ECM(Enginü Control Module -“Amerika” adlandırılması) mikroprosessorunun özüdür. 
Mikroprossor yuxarıda qeyd olunmuş müxtəlif vericilərdən daxil olan məlumatları 
analiz edir.Bu məlumatlar yaddaşa yazılmış riyazi modellə, saniyədə yüzlərlə və
minlərlə dəfə müqayisə olunur.Bu və ya digər parametr arzu olunan göstəricisi ilə
fərq yarandıqda işçi mexanizmlərə korreksiya üçün komandalar verilir.Görülmüş 
tədbirlərin səmərəsi yoxlanılır və lazım gələrsə sikl təkrar olunur.Kompüterin 
komandalarının icraçısı –dəyişən zaman-aralığında, zəruri miqdarda və dəqiq ölçülmüş
miqdarda yanacaq verən forsunkaları işlədir. Forsunkalar, verilmiş zaman aralığında
yanıcı qarışığı alışdıran şamlar və başqa mexanizmlər üçüncü qrup komponetlərdir. 
Elektron sisteminləri mexaniki sistemlərdən iki prinsipal fərqli cəhəti var.Birincilər
mühərrikin iş rejimlərini fasiləsiz və praktiki olaraq ani zamanda, onun bütün iş 
müddətində dəyişə bilir.Forsunkaların və şamların iş rejimi uyğunluğunu virtual
təmin edərək “alışdırmanın qabaqlama bucağını” dinamiki verir və dəyişir.EMS-dən 
fərqli olaraq karbüratorlu mühərrikli avt-bili onun istismarından qabaq nizamlamaq
olar, deməli, belə nizamlama da gündə yalnız iki dəfə dəqiq vaxtı göstərən 
,dayanmış saatın nizamlanması kimi dəqiq olacaq.Ikinci fərqli cəhət- “əks əlaqənin 
“ təşkilinin mümkünlüyüdür.Oksigenin miqdarının vericisi (
/\- lyambda -zond) 
xaricetmə kollektorunda yerləşdirilir və onun məlumatlarına əsasən qazların tərkibi
müəyyən edilir,onu da demək lazımdır ki,işlənmiş qazların tərkibində karbohidrogenlərin
-CH,azot oksidlərinin və sona qədər yanmamış yanacağın miqdarı kirtik hesab edilir. 
Onlar müxtəlif ölkələrdə çox ciddi reqlamentləşdirilir və müəyyən olunmuş normaları 
aşdıqda prosessor işçi qarışığı korreksiya edir və onu kasıblaşdırır. Bu zaman sürücünün 
böyük güc əldə etmək istəyi tam nəzərə alınmır. Məhz işlənmiş qazların tərkibində 
zərərli maddələrin sərtləşdirilməsinə dövlət nəzarətinin ciddiləşdirilməsi keçən əsrin 90-
cı illərinin əvvəllərində mühərrikin elektron idarəetmə sistemlərinin çox sürətlə
yayılmasına səbəb oldu.İş o yerə çatdı ki,90-cı illərin əvvəllərində Avropanın əksər 
ölkələri karbüratorlu mühərriklərin istismarını praktiki olaraq qadağan etdi.Bununla
bərabər işlənmiş qazların tərkibi məhdudlaşdırılmasına məhəl qoyulmadığı mövcuddur. 
Söhbət, mühərrikin işə salınması –xüsusən də qışda,gedir.Burada başqa çıxış yoxdur, 
xaricetmə borusundan hansı qazların çıxmasından asılı olmayaraq mühərrik salmaq
lazımdır.Bu məqsədlər üçün mühərriki işə salınma proqramları var. Onlar lyamba 
vericinin isterik siqnallarını nəzərə almamağa silindrlərə zənginləşdirilmiş qarışıq 
məcbur edirlər.Avtomobil istehsalçı prosessorları xüsusi rejimlərdə işləmək fakt 
yanaşı müxtəlif iqlim zonalarında işləməyən nizamlayırlar.Məlumdur ki,mühərrik 
Azərbaycanda işə salınma Almaniyadakından fərqlənir,bu nəzərə alınmalıdır. Müasir 
EMS elektron sistemlərin çox xüsusiyyəti onların özünü öyrətmə xüsusiyyətidi. 
Mikropressorun yaddaşa şərti olaraqüç yerə bölünür.Onlardan birincisi –ROM (Read 
Memory ) daxil olan siqnalların xarakterindən olaraq əvvəlcədən proqramlaşdırılmış

---

komandalar silinməyəndir və avt-bilin qidalanması söndürüldükdə də saxlamalııdır. 
Mühərrikin işə salınma komandaları məhz blokun tərkibindədir. Prosessorun
yaddaşının ikinci bölüməsi RAM (Random Access Memory )adlanır və avt-bil
mühərrikinin dəyişən şəraitə çevik uyğunlaşmasını cavab verir.Məhz RAM müasir
avt-bil “öyrədilməsini” təmin edir.Onun kömək kompüter, əsasən səmərəlilik və 
işlənmiş təmizliyi meyarına görə iş rejimlərini analiz edir onlardan ən yaxşısını seçir. 
Sonrakı dəfələrdə mühərriki işə salıb yola düşdükdə RAM icra quruluşların məhz
optimal rejimini təmin kombinasiyasını yenidən yaratmağa çalışacaq.Bu modulun
yaddaşa mühərrikin iş rejimi haqqında məlumatlardan başqa mühərrikin iş rejimi
haqqında məlumatlardan başqa mühərrikin kodları da yazılır.Onun işində gözə 
çarpan “hiss” edilən uzaqlaşmalar olduqda keyfiyyət, sıcrayışlar və pozuntular
olması qara tüstü peyda olduqda ) TXS –də diaqnostika kompüterinin köməyi ilə
bu saya bilər və narahatlığın səbəbini müəyyən edə bilərsiniz. Lakin, əgər elektrik
sistem qidalanma itərsə, adətən, akkumlyatorun çıxması və ya birləşməsinin ayrılması
RAM blokunda məlumat itirilir.Bundan sonra müəyyən müddət avt-bil özünü “bir
növ pis” aparır, yenə də optimal rejimlər haqqında məlumatları toplayır və 
yazır.Üçüncü blok PROM (Programmable Read Only Memory) adlanır və birincidən
fərqli olaraq dəyişdirilə bilər.Adətən bu mikrosxemi blokundan çıxartmaq olur,bunun 
üçün xüsusi deşik və süsusi bərkidilmə edilib.Bu mikrosxem ( onu da deyək ki, 
bütün mikrosxemlər kimi) xalq arasında çip adlandırılır.Onun köməkliyi ilə mühərrikin
imkanını 30-40% artırmaq olar. Burada ümumi qayda belədir: mühərrikin gücünü 
artırmaqla biz onun burucu momentini (N
.
m) azaldırıq.Eyni zamanda gücü və burucu 
momenti də artırmaq olar,lakin bu halda mühərrikin idarəetmə sisteminin onun tipinə,
ölçüsünə, silindrlərin sayına, transmissiyanın xarakteristikalarına və başqa
xüsusiyyətlərinə görə “fərdiləşdirilməsi”ni müəyyən edir.Avt-bili daha çox çevik və ya 
səmərəli etmək üçün xarakteristikaları dəyişmək lazım gəlmir.Vaxt keçdikcə 
mühərrikin işçi səthlərinin yeyilməsi baş verir,PROM çipini dəyişməklə onun əmsalı
təmirə qədər parametrlərini korreksiya etmək olar.Bir nöqtəli püskürmə.Benzin
mühərrikləri üçün “Mono-Jetronic” (monojet –bir şırnaqlı) adlandırılan bir nöqtəli
impulslu püskürmə ilk dəfə BOSCH firması tərəfindən 1975-ci ildə üratorunhazırlanıb 
və “Volkswagen” avt-lində yerləşdirilib.Bu sistemin əsas xüsusiyyəti elektromaqnit
klapanı ilə idarə olunan mərkəzi yanacaq forsunkasının olmasıdır.Şəkil 2.74—də 
“Mono-Jetronic” sisteminin sxemi göstərilmişdir.

---

Mərkəzi forsunka standart 
kollektorda adi karbüratorun əvəzinə yerləşdirilir. Karbüratorda yanıcı qarışıq
mexaniki üsulla hazırlandığı halda mono-püskürmə sistemində bu elektron
ibarəlidir.Bu sistem 4 silindrli mühərriklərdə istifadə edilir. Yanacaq şırnağı birbaşa
gövdə ilə drossel qapağı şəkilli araboşluğuna istiqamətləndirilir.Daxilolma yolunun
divarlarında yanacağın çökməsinə imkan verməyən böyük təzyiqlər fərqi optimal
yanacaq qarışdırmanı təmin edir.Aşağı təzyiqli elektron idarəli bu sistemdə forsunka 1 
bar izafi təzyiqdə işləyir. Sistemdə havanı dozalaşdırmaq üçün drossel qapağında 
istifadə edilir. Yanacağın silindrlər üzrə paylanması daxilolma kollektoru ilə həyata 
keçirilir. Yanacağın forsunkadan püskürülməsi alışdırma impulsları ilə sinxronlaşdırılır. 
Müxtəlif vericilər mühərrikin bütün əsas işçi xarakterisrikalarına nəzarət edir.Bu
göstəricilər sistemin forsunkasının və digər icra edici quruluşlarının idarə olunması 
üçün lazım olan siqnalların hesablanmasında istifadə olunur. Sistemin işinə təsir
edən başlıca amillərə dirsəkli valın dövrlər sayını,axında havanın həcminin onun 
kütləsinə olan nisbətini, havanın və soyuducu mayenin temperaturlarını, kollektorda
havanın mütləq təzyiqini və drossel qapağının açılma vəziyyətini aid etmək olar. 
Bu sistemdə hava –yanacaq qarışığının kütlə nisbətinin dəqiqliyi yüksək deyil. 
Drossel qapağının vəziyyəti potensiometr vasitəsi ilə təyin edilir. ”Mono—Jetronic “
yanacaq püskürmə sistemi daxililma kollektoruna benzinin elektron variantında 
püskürməsini təmin edilir. ”Mono—Jetronic” yanacaq püskürmə sistemi daxilolma
kollektoruna benzinin elektron püskürməsini təmin edir.”Mono—Jetronic” püskürmə
sistemi Bosch “Mono—Motornic” (şəkil 2.75)hazırlana bilər.” “ Mono—Motronic” 
sistemi yanıcı qarışığın hazırlanmasının və alışdırılmasının elektron quruluşlarını
sistemdir.”Mono—Motornic sistemində bütün silindrlər üçün bir mərkəzi forsunka 4
olur.(şəkil2.75) Ayrı-ayrı silindrlərə yanacağın paylanması karbüratorlu mühərriklərdə
olduğu kimi - daxilolma kollektoru vasitəsilə baş verir.Hava , hava filtri vasitəsilə
sorulur və püskürmə qurğusuna daxil olur. İnjektorun korpusunda elastik trosla
idarə olunan drossel qapağı 12 var. Drossel qapağının açılma bucağı drossel qapağı
potensiometri ilə 8 ölçülür və idarəetmə blokuna 6 siqnal verilir. Mühərrikin ani
dövrlər sayının qiymətindən asılı olaraq sorulan havanın miqdarı müəyyən edilir. 
İdarəetmə bloku havanın ölçülmüş miqdarına və mühərrikin dövrlər tezliy haqda

---

məlumatlara görə püskürmə anını və miqdarını nizamlayır.Forsunka nə qədər
uzun müddətə açılmışsa,bir o qədər daha çox yanacaq püskürdülür.Əlavə vericilər
hərəkətin müxtəlif rejimləri yanacağın miqdarının düzgün ölçülməsinə verir.Drossel 
qapağı potensiometri 8 boş işlə rejimində drossel qapağının vəziyyətini idarə
blokuna 6 bildirir.Idarəetmə bloku servomotor vasitəsilə drossel qapağını ya açır ,ya 
da bağlayır və beləliklə, işləmə gedişi dövrlərini sabit saxlayır. Temperatur vercisi 14
mühərrikin tempuraturunu ölçür. Qəbul kanalında havanın tempuraturunu hava
tempuratur vericisi ölçür.Lyamba –verici 15 işlənmiş qazların tərkibi oksigenin
miqdarını ölçür.İdarəetmə bloku siqnalına görə yanacağın miqdarı artırıb-azaltmaq
işlənmiş qazların tərkibində zərərli tullantılar miqdarını aşağı səviyyədə saxlayır. 
Katalizatorlu avt-rdə işlənmiş qazların tərkibi katalizatorda axıra qədər yanmanı
təmin ən edən səviyyədə saxlanılır.Əks əlaqəli –oksigen vericili (lyambda –zondlu ) 
,üç komponetli katolik neytrallaşdırıcı ilə birlikdə işləyən bu ekoloji tələbləri
daha yaxşı ödəməyə imkan verir.Sistem mühərrikin silindr- porşen qrupunun əyilməsini 
(kompressiyanın düşməsini ) nəzərə ala bilir.