The scientific and pedagogical
Yüklə 5,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
91 V.A.Muradov şəhərində əhalinin sayı iki dəfə artaraq 1590-cı ildəki 1500 nəfərdən 1727-ci ildə 3000 nəfərə çatmışdı. Bu məsələdə, heç şübhəsiz ki, Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın vəziri olmuş Hətəm bəy Ordubadinin şəhərə himayədarlıq etməsi, eləcə də Böyük İpək yolunun öz əhəmiyyətini hələ də müyyən qədər saxlaması mühüm rol oynamışdı. İkinci mərhələ XVIII əsrin əvvəllərindən başlayıb XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edir. Bu mərhələnin birinci yüz ilini Ordubad şəhərinin inkişafı üçün heç də əlverişli hesab etmək olmaz. Bir tərəfdən Böyük İpək yolunun əhəmiyyətini tamamilə itirməsi ilə şəhərin iqtisadi həyatına ağır zərbə vurulması, digər tərəfdən isə Səfəvi- Osmanlı müharibələri, xanlıqlar arasında gedən daxili çəkişmələr və nəhayət, XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş Rusiya-İran müharibələri Ordubad şəhərində əhalinin sayının artım sürətini xeyli aşağı salmışdı. Heç də təsadüfi deyil ki, 1727-ci ildən 1828-ci ilə qədər keçən bu yüz il ərzində Ordubad şəhərinin əhalisi cəmi 444 nəfər artmışdı. 1828-ci ildə Naxçıvan diyarının Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılması ilə bölgədə siyasi sabitlik bərqərar oldu. Bölgədə yerləşən şəhərlərin, o cümlədən Ordubad şəhərinin inkişafı və əhalisinin sayının artması üçün əlverişli şərait yarandı. Bununla belə, rus müstəmləkəçiliyi dövründə də Ordubad şəhərində əhalinin sayının sürətlə artmasından danışmaq mümkün deyil. Yuxarıda verilmiş statistik məlumatlardan aydın olur ki, Ordubadda 1830-cu ildə 3444 nəfər, 1867-ci ildə 4763 nəfər, 1917-ci ildə isə 5717 nəfər əhali yaşamışdı. Göründüyü kimi, Ordubadın əhalisi 1830-cu ildən 1917-ci ilə qədər, daha doğrusu, 87 il ərazində cəmisi 2273 nəfər artmışdı. Göstərilən bu rəqəm şəhərdə əhalinin artım sürətinin çox aşağı olduğunu göstərir. Bəzi illərdə isə şəhər əhalisinin sayında nəinki artım baş verməmiş, əksinə azalma müşahidə olunmuşdu. Yenə də yuxarıda verilmiş statistik məlumatlar göstərir ki, 1850-ci ildə Ordubadda 4302 nəfər əhali qeydə alınmışdısa, 1852-ci ildə onun sayı 262 nəfər azalaraq 4040 nəfərə düşmüşdü. Oxşar vəziyyət sonrakı illərdə də baş vermişdi. Belə ki, 1873-cü ildə şəhərdə 4489 nəfər, 1886-cı ildə isə 4199 nəfər qeydə alınmışdı. Daha doğrusu, 13 il ərzində şəhərdə əhalinin sayı nəinki artmamış, əksinə 290 nəfər azalmışdı. Göründüyü kimi, rus müstəmləkəçiliyi dövründə Ordubad şəhərində əhalinin artım sürəti xeyli aşağı idi. Əslində Ordubad şəhərində əhalinin artımı üzrə olan göstəricilər nəinki bütün Azərbaycan üzrə, hətta onun daxil olduğu İrəvan quberniyası üzrə olan göstəricilərdən xeyli aşağı idi. Belə ki, İrəvan quberniyasında bütövlükdə hər min nəfərə ildə 40 nəfər doğum düşdüyü halda, Ordubad şəhərində bu göstərici hər min nəfərə cəmisi 20 nəfər təşkil edirdi[11,s.26] . Bəzi hesablamalara görə, XIX əsrin sonuncu rübündə Ordubadda əhalinin orta illik artımı cəmisi 1,66% təşkil edirdi[2,s.223]. Bəzi tədqiqatçılar Ordubad şəhərində əhali artımının belə aşağı olmasının səbəbini, hər şeydən əvvəl əhalinin ağır maddi durumu, həyat səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqələndirirlər. Təkcə onu göstəmək kifayətdir ki, 1915-ci ilə qədər Ordubadda, hərbiçilər xidmət edən kiçik lazaret və aptek nəzərə alınmazsa, heç bir tibb müəssisəsi yox idi. Dövlət tərəfindən əhaliyə heç bir tibbi yardımın göstərilməməsi burada müxtəlif epidemiyaların və xəstəliklərin yayılmasına səbəb olurdu[4,s.41]. Əlbəttə, yuxarıda göstərilən səbəblərin Ordubad şəhərində əhali artımının aşağı səviyyədə olmasına ciddi təsir göstərdiyini inkar etmək olmaz. Lakin müsəlman ölkələrində, hətta ağır maddi durum şəraitində belə əhali artımının həmişə yüksək olması halını da nəzərə almaq lazımdır. Bu ölkələrdə əhali artımı yalnız uzun sürən müharibələr , yoluxucu xəstəliklərin və təbii fəlakətlərin kütləvi hal olduğu dövrlərdə kəskin şəkildə aşağı düşə bilərdi. Haqqında bəhs etdiyimiz 1828-1917-ci illərdə Ordubad şəhərinin də daxil olduğu Naxçıvan bölgəsində bu hallardan heç birinin baş 92 V.A.Muradov vermədiyi bir şəraitdə əhalinin orta illik artımının hədsiz dərəcədə aşağı olması bir qədər qəribə görünür və sual doğurur. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, Ordubad şəhərində yaşayan əhali arasında ölüm halları bütün İrəvan quberniyası üzrə olan orta göstəricidən ən azı iki dəfə aşağı idi. Əgər Ordubad şəhərində hər il 100 nəfərə 12 ölüm halı düşürdüsə, bütün quberniya üzrə bu göstərici 25 nəfər təşkil edirdi[4,s43]. Ordubad şəhərində əhali artımının tədqiq edilən dövrdə xeyli aşağı olmasının daha əsaslandırılmış izahına “Qafqaz haqqında statistik məlumatlat məcmuəsi”nin 1869-cu il nəşrinin birinci cildində rast gəlmək mümkündür.Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, tədqiqatçılardan heç kim indiyə qədər bu mənbədə verilmiş həmin izaha diqqət verməmişdir. Mənbədə göstərilir ki, iş yerlərinin azlığı və əmək haqqının aşağı olması əmək qabiliyyətli ordubadlıları xeyli hissəsini öz doğma şəhərlərini tərk edərək başqa yerlərə getməyə məcbur edirdi: “Şəhərdən başqa yerlərə qazanc dalınca gedən şəxslərin sayı Naxçıvanla müqayisədə kifayət qədər çoxdur; məsələn, 1863-cü ildə imperiyanın müxtəlif yerlərinə, həmçinin xaricə (çox güman ki, İran və Türkiyəyə -V.M.) getmək üçün 220 pasport verilmişdir. Əslində isə qazanc üçün şəhəri tərk edənlərin sayı hər il 600 nəfərə çatır”[13,s.54]. Əgər qazanc üçün şəhəri tərk edənlərin həddi buluğa çatmış gənclərdən və ailəli kişilərdən ibarət olduğunu nəzərə alsaq, onda Ordubad şəhərində əhali artımının belə aşağı olmasının səbəbi tam aydınlaşır. Rus müstəmləkə dövrünün başlanmasına qədər Naxçıvan diyarının şəhərlərində, o cümlədən Ordubadda yaşayan əhalinin sosial tərkibini müəyyənləşdirmək xeyli çətindir. Mənbələrdə bu məsələni özündə əks etdirən faktiki materialın azlığı əhalinin sosial tərkibinin bütöv mənzərəsini yaratmağa imkan vermir. Bununla belə, xanlıqlar dövrünün sonu, rus müstəmləkə dövrünün başlanğıcında tərtib edilmiş mənbələr əsasında bu məsələ haqqında müəyyən fikir söyləmək mümkündür. Bu mənbələrdən birində göstərilirdi ki, xanlıqlar dövründə burada “xalq hüquq və vəzifələrinə görə iki təbəqəyə bölünürdü: 1) azad adamlara və 2) vergi ödəyənlərə”[6,s.192]. Xanlar, bəylər, ağalar, məliklər, din xadimləri, xan nökərləri, mirzələr və başqaları birinci təbəqəyə aid olub vergi immunitetinə malik idilər. Vergi ödəyənlər təbəqəsinə sənətkarlar, tacirlər, şəhərdə yaşayan əkinçi kəndlilər, şəhər yoxsulları və digərləri aid idi. Onu da göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın digər şəhərlərində olduğu kimi, Ordubad şəhərində də əhalinin ümumi sayında imtiyazlı təbəqənin payı xeyli az idi. İ.Şopenin verdiyi məlumata görə, Rusiya işğalının başlanğıcında Ordubadda 15 bəy, 58 ruhani ailəsi yaşayırdı ki, bu da əhalinin ümumi sayının cəmi 8-10%-ni təşkil edirdi[16,s.484]. Rusiya müstəmləkə dövrünün başlanmasından sonrakı ilk onilliklərdə Ordubad şəhərində yaşayan əhalinin sosial tərkibində hər hansı bir ciddi dəyişiklik baş verməmişdi. Azərbaycanın əksər şəhərlərində olduğu kimi, Ordubadda da feodal münasibətlərinin hələ də qalması əhalinin sosial tərkibinin dəyişməsinin qarşısını alırdı. XIX əsrin 30-60-cı illərində şəhər əhalisinin ümumi sayının qismən artması fonunda ancaq ayrı-ayrı sosial təbəqələrə məxsus olan ailələrin sayının artmasından danışmaq olar. 1850-ci ilə aid olan məlumata görə, Ordubadda yaşayan 4302 nəfər əhalinin 52 nəfərini bəylər, 136 nəfərini ruhanilər, çox böyük hissəsini isə yenə də tacir və sənətkarlar (təxminən 1196 nəfər), habelə kəndlilər təşkil etmişdi[5,s.17]. XIX əsrin son rübündən başlayaraq kapitalist münasibətlərinin, ləng də olsa inkişafı nəticəsində Ordubad şəhərində yaşayan əhalinin sosial tərkibində müəyyən dəyişikliklər müşahidə olunur. Məhz bu dövrdən başlayaraq şəhər əhalisi içərisində sənayeçilər, muzdlu fəhlələr, rabitə və nəqliyyat işçiləri kimi yeni sosial təbəqələr yaranıb formalaşır. Azərbaycan şəhərlərinin XIX əsrin ikinci yarısındakı vəziyyətini Yüklə 5,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|