The scientific and pedagogical
Yüklə 5,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- THE POPULATION OF ORDUBAD CITY IN THE 18 TH AND EARLY 20 TH CENTURIES V,A.Muradov
- ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY 2016 - № 45
95 V.A.Muradov THE POPULATION OF ORDUBAD CITY IN THE 18 TH AND EARLY 20 TH CENTURIES V,A.Muradov Summary Population growth rate was very slow in the 18 th and early 20 th centuries in Ordubad city that developed into the secondary cities of Azerbaijan during the 16th-17 th centuries. Its location far from large commercial and industrial centers, as well as highways and railways prevented the development of economic infrastructure and population growth in the city. A significant part of Ordubad people who could not make living in the city were forced to leave for foreign countries and big cities of the Russian Empire to find a job. НАСЕЛЕНИЕ ГОРОДА ОРДУБАД В XVIII-НАЧАЛЕ XX ВВ В.A.Мурадов РЕЗЮМЕ В XVI-XVII вв. развитый город Ордубад вошел в ряд средних городов Азербайджана. В XVIII - начале XX вв. рост населения в этом городе шел медленно. Город находился на далеком расстоянии от больших торговых и промышленных центров, а также магистральных и железных дорог. А это препятствовало развитию экономической инфраструктуры и росту населения. Ордубадцы, которые не могли найти работу в родном городе, вынуждены были искать ее за пределами страны и в крупных городах Российской империи. 96 ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY 2016 - № 45 ORDUBAD ŞƏHƏRİNİN SON ORTA ƏSRLƏR DÖVRÜ TARİXİNDƏN V.A.Muradov “Azərxalça” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti, AMEA Naxçıvan Bölməsi Azərbaycan, Naxçıvan MR, Naxçıvan ş., H.Əliyev pr., 76 e-mail: vidadimuradov@gmail.com Açar sözlər: Ordubad şəhəri, mənbə, ordu, müfəssəl dəftər, məhəllə, əhali Keywords: Ordubad city, source, army, detailed book, block, population Ключевые слова: город Ордубад, источник, армия, подробное описание, квартал, население Ordubad şəhəri Naxçıvan diyarının öz tarixi görkəmini, demək olar ki, dəyişməz halda müasir dövrümüzədək çatdırmış qədim şəhərlərindən biridir. Əlverişli təbii- coğrafi və iqlim şəraiti, su ehtiyatlarının bolluğu Ordubad şəhərinin yaranmasında mühüm rol oynamış amillər sırasındadır. Şəhərin yerləşdiyi təbii iqlim şəraiti hələ qədim dövrlərdən burada yaşayan insanların təsərrüfat fəaliyyətinin istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır. Ordubad şəhərinin yerləşdiyi ərazinin arxeoloji cəhətdən zəif öyrənilməsi onun meydana gəlməsi tarixini dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Təəssüf ki, yazılı mənbələrdə də şəhərin əsasının qoyulma vaxtı haqqında konkret olaraq heç bir məlumata təsadüf olunmur. Bununla belə, Ordubad şəhərinin yerləşdiyi ərazi çox qədim zamanlardan insanların yaşayış yerinə çevrilmişdi. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində sübut olunmuşdur ki, e.ə. III-I minilliklərdə bu ərazilərdə oturaq həyat tərzi keçirmiş əkinçi-maldar tayfalar yaşamışlar[4,s.56-57]. Ordubad şəhərinin yaxınlığında yerləşən Xaraba-Gilan ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar isə burada antik dövrdən XIV əsrə qədər mövcud olmuş kifayət qədər böyük bir şəhərin mövcud olduğunu sübuta yetirmişdir[8,s.9;11,s.8]. Ordubad şəhərinin adına ilk dəfə VIII əsrdə yaşamış Sebeosun əsərində rast gəlinir. Bu dövrdə ərəb ordusunun Cənubi Qafqaza hücumundan bəhs edən müəllif yazır ki, işğalçı ərəb ordusu Ordubaddan keçərək Ararat vilayətinə getdi [9,s.120]. Sonrakı dövrlərdə, Naxçıvan diyarının digər yaşayış məntəqələri kimi, Ordubad şəhəri də hakimiyyəti Azərbaycanda bərqərar olmuş dövlətlərin - Ərəb xilafətinin, Sacilər və Salarilər dövlətlərinin, Səlcuq imperiyasının, Azərbaycan Atabəyləri, Hülakülər, Cəlairlər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. Təəssüf ki, bu dövrə aid mənbələrdə Ordubad şəhərinin adına nadir hallarda rast gəlmək mümkündür. Yalnız Həmdullah Qəzvininin əsərində XIII əsrin sonu-XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olmuş kiçik şəhərlərin sırasında Ordubad şəhərinin də adı çəkilir[6,s.80]. Çox güman ki, Ordubad XVI əsrdə, Naxçıvan diyarının Culfa, Əylis, Qarabağlar və Azad şəhərləri kimi, kiçik şəhər və yaxud böyük qəsəbə statusuna malik idi. Bunu Səfəvi şahlarından I Təhmasibin (1524-1576) və Məhəmməd Xudabəndənin (1578-1587) müxtəlif illərdə verdikləri fərmanlarda Ordubadda darğa vəzifəsinin olması haqqında olan faktiki material da təsdiq edir[12,sən.12,14,22]. Məlumdur ki, darğalar ancaq şəhərlərdə və yaxud böyük qəsəbələrdə vergilərin toplanması işinə nəzarət edirdi. Bir şəhər kimi Ordubadın adına XVII əsrdə baş vermiş siyasi hadisələrlə əlaqədar daha tez-tez təsadüf olunur. Məlumdur ki, həmin əsrin əvvəllərində Naxçıvan diyarı Səfəvi və Osmanlı ordularının döyüş meydanına çevrilmişdi. 1603-cü ilə qədər Osmanlı işğalı altında olan şəhər ciddi dağıntılara məruz qalmış, əhalisi qılıncdan keçirilmişdi. 97 V.A.Muradov Elə həmin il Səfəvi ordusunun yaxınlaşması xəbərini eşidən ordubadlılar üsyan qaldıraraq şəhərin böyük hissəsini osmanlı əsgərlərindən təmizləmiş, Şah Abbasın ordusunu bayram təntənəsi ilə qarşılamışdılar. Bir neçə gündən sonra şəhər qalası da işğalçılardan azad edilmişdi. Lakin şəhər əhalisinin uzun sürən bayram şənlikləri nəticəsində sayıqlığını itirməsindən istifadə edən İrəvan hakimi Şərif paşa Ordubada ordu göndərib onu yenidən ələ keçirdi və əsaslı şəkildə dağıtdı[13,s.66-67]. Bununla belə, osmanlı ordusunun Ordubad şəhərindəki ağalığı uzun sürmədi. Osmanlı işğalı dövründə şəhərə vurulmuş ciddi ziyan, habelə ordubadlıların şəhərin azad edilməsi uğrunda fəal mübarizə aparması son nəticədə şəhərin gələcək inkişafı üçün müsbət şərait yaratdı. Mənşə etibarı ilə Ordubaddan olan Şah Abbasın vəziri Hatəm bəy Ordubadi onun qarşısında şəhərin bütün vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilməsi haqqında məsələ qaldırdı və tezliklə buna nail oldu[2,s.206]. Ümumiyyətlə, Ordubad şəhərinin XVII əsrin əvvəllərindən başlamış yüksəlişində Hatəm bəy Ordubadinin böyük rolu olmuşdur. Nəsrəddin Tusinin nəslindən olan görkəmli dövlət və mədəniyyət xadimi Hatəm bəy Ordubadi özünün dövlətdə yüksək vəzifə tutmasından istifadə edərək doğma şəhərinin tərəqqisi üçün çox böyük işlər görmüşdü. Görünür, onun göstərdiyi himayədarlığın nəticəsi idi ki, I Şah Abbasın böyük qətiyyət və qəddarlıqla həyata keçirdiyi “yandırılmış torpaq” taktikasının və “böyük sürgün” siyasətinin ağır nəticələri Naxçıvan diyarının digər şəhərlərindən fərqli olaraq, Ordubad şəhərindən yan keçmişdi. Hər halda mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda bu haqda məlumata təsadüf olunmur. Hatəm bəy Ordubadinin Ordubadı himayə etməsi onun yalnız vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilməsi ilə bitmədi. 1606-cı ildə Şah Abbasın Ordubadı ziyarət etməsi də, görünür, Hatəm bəyin göstərdiyi canfəşanlığın nəticəsi olmuşdu[13,s.169]. Məhz bu hadisədən sonra Səfəvi şahı Ordubadı soyurqal hüququ ilə Hatəm bəyə bağışlamışdı. Sonuncunun səyi nəticəsində şəhərdə xeyli abadlıq işləri aparılmış, çoxlu sayda ictimai binalar tikilmişdi. Heç də təsadüfi deyil ki, XVII əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda olmuş alman səyyahı A.Oleari Ordubadı Naxçıvan diyarının tərəqqi edən şəhərlərindən biri kimi xarakterizə edir[10,s.700]. Ordubad şəhəri XVII əsrin ikinci yarısında da öz inkişafını davam etdirərək Azərbaycanın əhəmiyyətli şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Bu dövrdə şəhərin böyüdüyünü sübut edən bir fakt kimi orada olan qazı vəzifəsinin şeyxülislam vəzifəsi ilə əvəz olunmasını göstərmək olar[7,s.122-123]. Onu da göstərmək lazımdır ki, yüksək rütbəli din xadimi hesab edilən şeyxülislam, əksər hallarda daha əhəmiyyətli və inkişaf etmiş şəhərlərə təyin edilirdi. Bu dövrdə şəhər həm də Azərbaycanın mühüm ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Əylisli Zəkəriyyənin verdiyi məlumata görə, OrdubadXVII əsrin ikinci yarısında Təbriz, Şamaxı və digər şəhərlərlə sıx ticarət əlaqələri saxlayırdı[7.,s122-123]. XVII əsrin sonu-XVIII əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində əhalinin sayı azalmaqda davam etdiyi halda, Ordubadda biz bunun əksini görürük. 1727-ci ildə tərtib edilmiş “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə bu fikri təsdiq edən konkret faktiki materiala rast gəlmək mümkündür. Onu da göstərmək lazımdır ki, göstərilən dəftərdə Ordubad şəhər kimi yox, qəsəbə kimi qeydə alınmışdır[3,s.125]. Göstərilən “Müfəssəl dəftər”lə bağlı bir məsələni diqqətə çatdırmaq vacibdir. Belə ki, dəftərin 2001-ci il nəşrinə ön söz yazmış müəllif burada həm də 1590-cı ildə osmanlı vergi məmurları tərəfindən tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndən həm Naxçıvan, həm də Ordubad şəhərləri ilə əlaqədar əldə etdiyi faktiki material da vermişdir[3,s.9-10]. Bu isə tədqiqatçıya Ordubad şəhərinin XVI əsrin sonundakı vəziyyəti ilə XVIII əsrin 20-ci illərindəki vəziyyətini müqayisə edib müəyyən nəticələr çıxarmağa imkan verir. Bu müqayisədən əldə edilən əsas nəticə isə ondan ibarətdir ki, əvvəlki əzəmətini və Yüklə 5,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|