Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Manı-bayatının  keçmiəini  iəıklandırmaq  üçün  bu  vəsiqə 
böyük bir qiym
əti havidir. "Kudatku bilik" sahibi məsnəvi tərzin-
d
ə yazdıəı  əsərində, "bu sözü dinlə, mənidir"  dedikdən sonra 
m
əniyi, məsnəvi əəklində dəgil, qitə əəklində yazır, sonra təkrar 
m
əsnəviyə baəlayır. Demək olur ki, daha "Kudatku bilik" zama-
nında  türklər  arasında  məni  adında  nəzm  əəkli  olmuədur  və bu 
m
ənilər də yalnız tək qitə halında tənzim edilmiədir. 
O v
əktlər türklər arasında məni adının həca vəznilə yazılmıə 
qit
ələrə də verilib verilmədigini bu vəsiqədən çıxarmaq (istıxrac 
etm
ək) mümkün dəgil. Buna baxılırsa, əruz vəznilə yazılmıə qitə 
m
əni  sayılmaqdadır.  əgər  bu  ikinci  əəkil qəbul edəcək olursak 
bel
ə, yenə manının əski mövqeyini aydınlaədırmaq üçün vəsiqəvi 
qiym
ətini itirməz. 
əsrin məhsulu olan "Kudatku bilik" mütakib miladi on iki 
v
ə on üçüncü əsrlərdə türkcə rübailər  yazıldıəını  son  tədqiqat 
meydana koymuədur. 
Halbuki dig
ər tərəfdən türk ədəbiyyatı tarixi boyunca zama-
nımıza  doəru  gəldikcə xalq  ədəbiyyatı  ilə aristokrak  ədəbiyyatı 
arasında  daima  qarəılıqlı  təsri  olduəunu  görürüz.  Bu  təsir sayə-
sind
ə olarak məni kəlməsinin zaman irəlilədikcə mövqe dəgiədir-
digini iddia etm
ək olur. əvvəlcə, məni adı əruz vəznində yazılmıə 
qit
ələrə verilərək ondan da hica vəznində yazılmıə qitələrə keç-
digi ehtimalı varid olduəu kibi, bunun əksi də xatirə gəlməkdədir. 
H
ər halda bu xüsusda qəti olaraq bir fikir söyləməyə əlimizdəki 
v
əsiqələr müsayid olmamaqla bərabər məni kəlməsinin türkcə 
olmayıəı  bu  təbirin də əruzlə bərabər türk ədəbiyyatına  daxil 
olduəu fikrini hasil etməkdədir, yəni məni adının ilk dəfə əruzlə 
yazılmıə qitələrə verildigini kəbul etmək lazım gəlir.  
Havi olduəu yeddi hecalı mənzum parçalar haqqında yuka-
rıda məlumat verdigimiz "Divani lüəət ül-türkdən" sonra bu vəz-
nind
ə bizə qədər gələn əsər hicri altıncı əsrdə ölən Xoca əhməd 
Y
əsəvinin "Divani hikmət"idir. "Divani hikmət"in bir çox mən-
zum
ələri hicanın yeddilisi ilə və qitələrdən mürəkkəb sisilə halın-
da yazılmıədır diqqət edərsək əhməd Yəsəvinin iələtdigi yeddili-
nin  əəkli ilə "Divan-i  lüəət ül-türk"in  havi  olduəu  yeddilərin 
203 
 

---

əəkili arasında qüvvətli bir yaxınlıq var. Hər ikisində bəzi durak-
t
əktisiz mısralar istisna edilmək əərtilə yeddi hecalının 3+4 əək-
linin havidir. Bunlar da eyni sur
ətlə qitələrin üç ilk mısraları öz 
aralarında,  dördüncü  mısraları  qitələrin  dördüncü  mısraları  ara-
sında qafiyədardır; ifadə də cinas sənətindən uzak bir tərzdədir.  
Yeddi  hicalının  təkamülini göstərmək üçün bir neçə qitə 
n
əql ediriz: 
On s
əkiz min aləmdə 
Heyran boləan aəıklar 
Tapma
k maəuk suraəın 
S
ərsan boləan aəıklar. 
 
H
ər dəm baəı ürkülüb 
Gözü xalqa tirmülüb 
Hu-hu tiyüv ç örgülüb 
Giryan boləan aəıklar. 
 
Küyüb yanıb kül boləan 
əəkdə bülbül boləan 
Kiəi görsə kul boləan 
M
ərdan boləan aəıkar. 
Dem
ək  olur  ki,  "Divani  lüəət üt-türk"ə təkəddüm edən za-
manlardan  əhməd Yəsəvinin  yaəadıəı  dövrə qədər  hecanın  yed-
dilisi, əəklən böyük bir xüsusiyyət göstərməmiədir. Fəqət burada bir 
c
əhət nəzəri-diqqəti cəlb etməkdədir. Məlum  olduəu  üzrə əhməd 
Y
əsəvi bütün divanını hica vəznilə yazmıədır. Bununla da məqsədi 
Köprülüzad
ənin dedigi üzrə,  heç  əübhəsiz islam feodalizminin 
t
ələqqilərini  geniə xalq  kütləsi  arasında  nəər  etmək olmuədur  və 
bunun 
üçün xalq zevkinin malı olan heca vəznini qəbul etmiədir. O 
halda diyil
ə bilir ki, əhməd Yəsəvi zamanında Orta Asiya türkləri 
heca v
əznilə bir çox xalq mənzumələrinə malik olmuədur. Hələ bu 
xalq m
ənzumələri içində yeddi hecalı çox modada olmuə olacak ki, 
mühitin 
ədəbi təsiri altında əhməd Yəsəvi də yeddili vəzninə çox 
əhəmiyyət vermiədir. əübhəsiz, bu günkü bayatı – mani zaman keç-
204 
 

---

dikc
ə lisani karakterini yeniləədirdigindən onların bu dövrdən kal-
ma kısımları olub-olmadıəı haqqında bir fikir söylənmiyəcəkdir.  
əhməd Yəsəvidən  zamanımıza  və  məmləkətimizə  doəru 
g
əlincə manilərlə əlaqədar olan ədəbi bir hadisəyə rast gəliriz. O 
da Az
ərbaycan ədəbiyyatında tuyuə nevinin zühurudur. əstər rus, 
ist
ər Avropa türkoloqlarınca bu vaxta qədər rəd ediləmiyən Köp-
rülüzad
ənin nəzəriyyəsinə görə tuyuq nevi cənubi Xəzər sahil-
l
ərində yaəayan müstəərik Klieman Novarca müsəlman pəhləvisi 
l
əhcəsilə
83
 
konuəan bir kısım farsların Oraməni ilə mani nevinin 
birl
əəməsindən hasil olmuədur.
84
 Bu amil
ə görə mani nevi özünü 
bilxass
ə tuyuqun təcnis  kısmında  göstərməkdədir. Bu nöqteyi-
n
əzərə görə Moəol istilasından əvvəl, yəni miladi on üçüncü əsrə 
t
əkəddüm edən zamanlarda manilərdə cinas sənəti özünü göstər-
m
əgə baəlamıədır.  Bu  zamanlarda  maninin  digər türk və tatar 
xalqlarında nə cür təkamül əəkli göstərdiklərini və nə kibi aldarla 
yad edildikl
ərini göstərən vəsiqələrə hənuz təsadüf etmədik.  
Ya
lnız  bildigimiz  bir  əey  var:  hicri (630) tarixində əimal 
türkl
ərinə mənsub olduəu zənn edilən əli adlı bir əair tərəfindən 
"Yusif v
ə Züleyxa" qissəsi də on iki hica ilə yazılmasına rəəmən 
bu da dörtl
əmə əəklindədir.
85
  
əmumiyyətlə, demək olur ki, hicrətin ilk  əsrlərində Türk 
xalqları  mənzum  ədəbiyyatında  dörtləmələr, yeganə nəzm  əəkli 
olarak  inkiəaf  etmiədir.  Bu  tərzdə  mənzumələr zaman-zaman 
q
ərbə  axıb  gedən türk qəbilələri tərəfindən  əərqi Asyadan 
Mav
ərayi Xəzər sahələrinə və əimal məmləkətlərinə nəql edildigi 
kibi əərqi Asyayı əski Bizans hökumətinə baəlayan ticarət yolunu 
t
əkib ilə əimali  əran,  Azərbaycan,  əski Ermənistan topraklarına 
axan Oəuz boyları vasitəsilə də bizim ölkələrə gətirilmiədir. 
 
 
 
83
 
“ Yournal Asiatique” t.16, p. 372, Paris, 1910  
84
 
tuyuq əəkli “ Yeni məcmuə”, nömrə 79, əstanbul, 1923. 
85
 Zeit schrift der Deutschen Morgenl
əndischen.Gəselləchaft, 1889. 
205 
 
                                                 

---