Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

H
əqqi tənəzər edərək qiymətli vəsiqə olduəu  üçün  buraya  alırız. 
“ Rəsul  əleyhsəlam  zamanına  yaxın  zamanlarda  Bayat  boyundan 
Qorqud ata qopdu. K
ənd və kövminin birgəsi idi. Nə dersə olurdu. 
Qayıbdan  xəbərlər söyləyirdi. Haqq tala onun könlünə  ilham 
ed
ərdi.  Etdi  axır  zamanda  görü  xanlıq  kayeya  verilib,  kimsə 
əllərindən almiyədi, dedigi Osman Rəhmətullah nəslidir”.
61
 
«
Tarixi ali S
əlcukunə göstərdiyi vəsiqəyi eyni ilə “ Qorqud 
kitabı”nın Drezden nüsxəsinin baəlanəıcında da buluruz: “ Rərsul 
əleyhsalam zamanına yaxın Bayat boyundan Qorqud ata deyilən 
bir 
ər qopdu. Oəuzun ol kiəi tamam bilicisi idi. Nə dirsə olurdu. 
Qayıbdan dürlü xəbərlər söylərdi. Haqq-tala onun könlünə ilham 
ed
ərdi.  Qorqud  ata  etdi  axır  zamanda  xanlıq,  gəri  kayıya  degə, 
kims
ənə əllərindən əlmiyə, axır zaman ölüb qiyamət qopunca, bu 
dedigi Osman n
əslidir, iədə sürünüb gediyor”. 
Görülür kü «
Tarixi ali S
əlcukəun  nəql  etdiyi məlumat 
“ Qorqud kitabı”nın müqəddiməsindən baəqa bir əey deyildir. Bu 
halda «
Tarixi ali S
əlcuqəun  XV  əsrin ilk  yarısında  yazıldıəına 
baxılırsa, «Kitabi Dədəm Qorqudəun XVI əsrdə yazıldıəını iddia 
ed
ənlərin hökmlərindən zəiflik öz-özünə meydana çıxar. 
“ Qorqud  kitabı”nın  XVI  əsrdən çox əvvəl  yazıldıəını  təyid 
ed
ən vəsiqələrdən biri də “ Qorqud  kitabı”nın  tamailə köçəbəlik 
s
əciyyəsini göstərən mövzularıdır. 
D
əvadarinin fikridə bunu nəkz edir. əldəki “ Qorqud”un bir 
qismin
ə böylə havi  olan  «Oəuznaməənin  ərəbcəsini daha XIV 
əsrdə görmüədür. O halda türkcə daha əvvəl yazılmıədır. 
Dem
ək olur ki, «Qorqud kitabıə, «Tarixi ali Səlcuqədan əv-
v
əl  yazılmıədır.  Buna  görə Drezden nüsxəsinin kopya tarixinin 
XV 
əsrin gerisində qalan əsrlərin içərisində aramaq lazımdır. 
 
“Az
ərbaycanı öyrənmə yolu” jurnalı,  
1930, sayı 3(8), səh. 48-52. 
 
61
 
Tekst «Tarixi ali Seldcukə po rukopisi Aziiyatskoqo muzeya, 590. V. str. 27. 
N
əqlən akademik V.Bartold. 
191 
 
                                                 

---

Xalq 
ədəbiyyatı və incəsənəti 
 
TÜRK XALQ ƏDƏBİYYATINDA MANI NÖVÜ VƏ 
AZƏRBAYCAN BAYATILARININ XÜSUSİYYƏTİ 
(Beş bin bayatı-manı üzərində yapılmış bir tətəbönamədir) 
 
Manı  və həyatının  tarixi  təkamülü.  Turfan,  Altay,  əzbək, 
Mi
əər,  Kazan,  Kırım,  Anadolu,  ərak  və Daəıstan  manılarına  bir 
ba
xıə. Azərbaycan bayatılarının bir xüsusiyyəti: oyandırma və xi-
tab t
ərzləri, qafiyədə cinaslamalar, vəzn tipləri, üçüncü misraların 
xarakteri. 
–  Bayatılarda  ictimai  qiymətlərin təzahür  əəkilləri, 
bayatı motivlərində əəirət dövri ilə feodalizm, kapitalizm və inqi-
labi c
əmiyyət  quruluəlarının  ədəbi üslubu.  Bayatıların  baəqa 
n
əzm əəkillərilə əlaqəsi. Bayatılarla əlaqədar xalq ənənələri. Ba-
yatılarda qadın yaradıcılıəı.  
 
M
ədxəl 
Türk xalqları ədəbiyyatında bol məhsullu müstəqil bir ədəbi 
nevi  olan  manı-bayatı  haqqında  türkoloji  aləmi çox az tədqiqə 
malikdir. Bu xüsusda ilk 
əlaqə göstərən Avstriyalı Hammerdir ki, 
q
ərb  ədəbiyyatına  aid  yazdıəı  əsərində Anadolu  manılarından 
müxt
əlif nümunələr göstərmiədir.  Ondan  sonra  manıdan  bəhs 
ed
ən Macar müstəəri1lərindən  akademik  əqnats  Kunoədur  ("Os-
man
lı  Türkləri xalq mənzumələri",  Budapeət,  1889;  "Türk  xalq 
ədəbiyyatı",  əstanbul,  1925).  Kunoə əsərlərində yalnız  manıdan 
nümun
ələr göstərməklə  kifayətlənməmiədir.  Bu  nümunələrin 
çoxu Anadolu manılarına aiddir. Az bir qismi də Cihan mühari-
b
əsi  əsnasında  Rusiyə ordusuna mənsub olub da Macarlara əsr 
düəən tatar əsrlərindən toplanmıə Kazan və Kırım manılarıdır.  
Rus türkoloqlarından məəhur V.Radlovun Türk xalq ədəbiyya-
tına aid küllüyatında təhsilsiz olaraq göstərdigi yüzlərcə manı nü-
mun
əsi tamamilə Kunoəun  əsərlərindən  kopya  edilmiədir.  ("Türk 
tayfalarının xalq ədəbiyyatı nümunələri", S.Peterburq, 1899) 
Manı  haqqında  az-çox tədqiqə  polyak  əərqiyyatçılarından 
professor  Tadeyə Kovaliskinin  əsərində təsadüf  olunur.  Manıya 
192 
 

---

h
əsr etdigi üç səhifəlik izahatında Anadolu manılarını vəzn etibari-
l
ə təhlil edərək nəticədə üç tip manı olduəunu iddia etmiədir ("Türk 
xalq n
əzmlərinin əəkilləri üzərində tədqiqlər", Krakovi, 1921). 
Bu  xüsusda  yapılan  tədqiqləri  tarix  sırası  ilə təqib edərsək 
Köprülüzad
ə Məhəmməd  Fuadın  da  saz  aəıqlarından  bəhs edər-
k
ən manı haqqında da izahat verdigini görürüz. əzündən əvvəlki 
aliml
ərə nisbətlə daha geniə olan bu izahatında mudəqiq manının 
dörd v
ə altı mısradan ibarət yeddi hecalı vəzndə olduəunu və əsas 
fikrin sonuncu beytd
ə bulunduəunu qeyd etməkdədir. Köprülüza-
d
əyə görə altı misralılar hər zaman cinaslı olur, dörd misralılarda 
tam  cinas  olması  əərt dəgildir. Hətta  çox  az  olaraq  beə və altı 
hecalı  manıların  da  bulunduəunu  qeyd  edir.  Bu  məqalədə ma-
nılara istinad edən xalq əgləncələrindən də ayrıca bəhs edilmək-
d
ədir (Saz əairləri. "Tənin" qəzetəsi, əstanbul, 1922). 
Köprülüzad
ə  baəqa  bir  məqaləsində  yenə  manıdan  bəhs 
ed
ərkən onun ən  əski nəzm  əəkli  olduəunu  qeyd  etməkdə və 
bunların bir-birilə birləəməsi və təkamül etməsi sayəsində koəma, 
dastan, 
türkü, varsaə, türkü saəo nevlərinin vücudə gəldigini irəli 
sürm
əkdədir. Yenə bu alimin nöqteyi-nəzərinə görə Azərbaycan 
türk 
ədəbiyyatında tuyuə nevinin vücudə gəlməsi pəhləvilərə aid 
n
əzm əəkillərindən olan pəhləviyyat, yaxud fəhləviyyat ilə manı-
nın birləəməsi sayəsində olmuədur (Qoəma tərzi, "Yeni məcmuə", 
əstanbul, 1923 və əstanbul Darülfünunu təkrirləri, 1925 ). 
Türkiy
əli mühərirlərdən  Haəım  Nahid  əraq  türklərinə aid 
yazdıəı məqalələrdə əraq manilərindən bəzi nümunələr göstərərək 
onlardakı  təhəəssüs  və təfəkkür tərzindən bəsit  bir  əəkildə bəhs 
etmiədir.  
Müh
ərririn qeydinə görə manılarda  birinci  misranın  qısa 
olması,  manıyı  çaəıran  adamın  adını  söyləməsi  üçündür  (ərak 
türkl
əri. "əkdam" qəzetəsi, əstanbul, 1338 və "Türk yurdu" məc-
mu
əsi, Ankara, 1339).  
əstanbul  Darülfünunu  Məzunları  Cəmiyyətinin nəər  etdigi 
"Manılar"  risaləsi,  yalnız  havi  olduəu  mətnlər etibarilə diqqətə 
layiqdir.  Bunlar  akademik  Kunoəun  Macarıstanda  basdırdıəı 
əsərlərdən seçilərək kopya edilmiədir (Manılar. əstanbul, 1339). 
193 
 

---