Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

oəuzların mənkəbələrini bəstələr ilə oxuyaralardı.
51
 Bu m
ənkəbələr 
baəqa  türk  əöbələrinin  yaratdıəı  əfsanələr kimi əvvəlcə əifahi  bir 
əəkildə olaraq bütün xalq içində yayılmıə və yerləəmiə bulunurdu. 
Sonradan  kaəız  üzərinə gömülmüədür  ki,  "Oəuznamə"  adının  bir 
yer
ə toplandıqdan sonra verilmək ehtimalı daha çoxdur. Qüvvətli bir 
ehtimala gör
ə "Oəuznamə" adının ya əcəm müvərrixləri və yaxud da 
əcəmləəmiə türk tarixçiləri tərəfindən verildiyi qənaətindəyiz. 
Mövzuları  əsrlərcə yaəayaraq  xalqın  bədii  ehtiyaclarını  tə-
min ed
ən  "Oəuznamə" müsəlmanlıqdan  əvvəlki etiqad və ehti-
yatların  izlərini  daəıyardı.
52
 Zaman keç dikc
ə müxtəlif səbəblərlə 
bilxass
ə ərəb dininin yerləəməsini mütəaqib qüvvətli bir surətdə 
inkiəaf  eləyən  Quran  kulturasının  təsiri  altında  "Oəuznamə"nin 
dastanları yerini əslami bir əəkildə olan baəqa xalq "məbəd"lərinə 
t
ərk edərək meydandan qalxmıədır. 
Oəuz mənkəbələrinin, xalq ədəbiyyatından qalmıə islamiyyətin 
baəlanəıclarında  olmamıədır.  Bunlar  müsəlmanlıəın  intiəarından 
sonra da ç ox zamanlar qüvv
ətlə yaəamıədır. Azərbaycan və Qafqaz 
Oəuzları  içində XVIII  əsrin  ikinci  yarısına  qədər davam etdiyini 
biz
ə bir neçə vəsiqə isbat edir. Türkiyənin kitabiyat müəlliflərindən 
Bursalı  Məhəmməd Tahir məxəz göstərmədən,  «Oəuznaməənin 
XVI 
əsrə qədər  xalq  arasında  yaəadıəını  bu  sətirlərlə qeyd edir: 
“ Türk  qövmünə mənsub əkvam  haqqında  yazılan milli tarixlərdən 
ən dəyərlisi əldə bulunan bəzi imarələrə nəzərən  «Oəuznaməə al-
maq 
lazım  gəlir. Bu tarixi kəbir hicrətin bir  tarixinə qədər Azər-
baycan (Q
ərb-əimali  əran)  tərəfində mövcud  olduəu  bəzi vəsaiklə 
müsb
ət isə də bu günkü gündə əlimizdə mövcud deyildir.
53
 M
əhəm-
51
 
Süleyman əzbəgil Buxarı «Lüəəti cıəatay, fərhəngi əüuriə və «Dərrilticanə 
əbubəkir əbdullah Davadari. 
52
 
əbubəkir  əbdullah  Davadaridə qıpçaqlara  aid  “ ətabətiqci”,  oəuzlara  aid 
«Oəuznaməə ətrafında fikir yürütürkən mövzularını müsəlmanlıəı müxalif ol-
duəunu izah edir: «Bu tayfanın zühur ediələrinin, əhvalatlarının izah etmək is-
t
əyirəm. Fəqət  bunların  bir  çoxu  əərafətli  əəriətə uyəun  deyildirə.  “ Dərrili-
tican
” yazma, əstanbul, əbrahimpaəa kitabxanası, 913. 
53
 
“ Türk dərnəgi” məcmuəsi, sayı 1, əstanbul, 1927. 
182 
 
                                                 

---

m
əd Tahirin ümumi rəvayətlərinin təsiri altında olaraq tarix
54
 
adı ilə 
deyiriz. 
Göst
ərdiyi Oəuz mənkəbəsi izlərinin yaəadıəı tarix XVI əsr 
s
ərhədini keçdiyini görürük. Bizim əhalimiz arasında XVII əsrdə 
o m
ənqəbələrin yaəadıəı 1638 tarixində Dərbənd əəhərini ziyarət 
ed
ən səyyah Oleari XVIII əsrdə mövcud  olduəunu  1722-ci ildə 
köhn
ə Rusiya  çarı  Böyük  Pyotrun  knyazlarından  Kantemirdən 
n
əqlən qeyd edir. Zəmanəmizdə yaəayan xalq məsəlləri (naəılları) 
s
əlahiyyət sahibi türkoloqlar tərəfindən tədqiq edilirsə əski mən-
q
əbələrimizin təsirlərinin bulunduəunu tapmaq və yaxud onların 
baəqa əəkillərə girdiyini görmək ehtimaldan uzaq deyildir. 
 
«Kitabi Qorqud»u «Oğuznamə»yə bağlayan vəsiqə 
“ Oəuznamə”nin mahiyyəti haqqında bizə ilk məlumatı verən 
Misird
ə hökmdarlıq etmiə olan Məlik Nəsrəddin Məhəmməd ibni 
Klavununun (cilusu 1075, v
əfatı  1123)  adamlarından  əbu  Bəkir 
Abdullah ibn Ayb
əkid Dəvadaridir
55
. Bu adam on üç üncü 
əsrə qə-
d
ər keçən vakələr  haqqında  Misirdə yazdıəı  tarixində «Oəuz-
nam
əəni  böylə anlatır:  “ Baəqa  türklərin  «əəiznaməə («Oəuzna-
54
 
Bursalı Məhəmməd Tahirdə bir çox əsgi Osmanlı tarixçiləri kimi «Oəuznaməə-
yi  tarix  kitabı  əəkilində göstərir.  Onun  əimali  əranda  «Oəuznaməənin  yaəadıəı 
haqqındakı  verdiyi  məlumatıbaəqa  səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdiyi 
üçün «Oəuznaməə mənkəbələrinin kəsd etmək istədiyi fikri ilə alırız. Vaqan «Səl-
cüqnam
əə sahibi Yazıçı oəlu əli, “ Cami-Cəmi ayinə sahibi Hüseyn bini Mahmud 
Bayatı, «Behcətürt təvarixə müəllifi əükürullah kimi yazıçılar «Oəuznaməə adın-
da ayrıca tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri «Oəuznaməəni oəuz 
m
ənkəbəlri məcmuəsi olub olmadıəı aydın bir surətdə məlum deyildir. 
Osmanlı müəlliflərinin bu xüsuda yapdıqları fikri qarıəıqlıq haqqında Köprü-
lüzad
ə Məhəmməd  Fuadın  «Türk  ədəbiyyatında  ilk  mütəsavviflərə kitabında 
qiym
ətli bir tənqid var. (s. 278-279)  
Son 
əsrlərdə bəzi Türkiyəli müəlliflər Osmanlı Türklərinin tarixinə aid yazdıbı 
əsərlərə «Oəuznaməə adı vermiələr. Lütfi Paəa adında bir zaman bu cinsdən 
«Oəuznaməə adında bir tarixi var. Türküstanda yetiəən Dana Ata adından bir 
əair də «Oəuznaməə adında mənzum bir əsər yazmıədır. Bu xüsusda baxınız: 
A.Samayloviç: Materialı po srednıe Aziatskoy i Turetskoy literature. «Zapiski 
Vostoçnı. Otd. əmper. Russkiy arxeoloq. o-va, tom. XIX vıp. 1 
55
 «
D
ərrilticanə 
183 
 
                                                 

---

m
əə) adında bir kitabı var. Bu kitab onların arasında çox məəhur-
dur. Onların əhvallarını ilə mənəələr və ilk hakimləri barəsində mə-
lumat ehtiva 
edir. Onların böyügü Oəuz deyilən bir adamdır...” 
D
əvadari  “ Oəuznamə”nin  türkcəsini görməmiədir.  O,  ərəb-
c
əyə tərcümə edilmiə bir nüsxədən istifadə istifadə etmiədir ki, bu 
ərəbcə nüsxə də 793 tarixində (hicri 211) farscadan tərcümə olun-
muədur. “ Oəuznamə”nin ərəbcə tərcüməsi haqqında Dəvadari bu 
izahatı verir: “ Atam hicri 709-da (miladi 1291-də) idarə mərkəzi 
Bilbas (Belbis-Qahir
ə civarındadır-ə.A.)  olan  əərq vilayətinin 
valisi idi. Tatarlara aid bir neç
ə alim yapdıəı münaqiəədən sonra 
yoldaəlarından əminəddin-il Həməvi mənə bir kitab göstərdi. Bu 
kitabın  yeganə  nüsxə  olduəunu  və  onun  əminə  Bədrəddin 
Bayasiri t
ərəfindən özünə verildiyini əlavə elədi. 
əsər  naxıəlı  və təzhibli  idi.  Yazısını  əli  ibni  Hilaləl Bavaq 
adında xəttatın bir əagirdi yazmıədı. Kitabın kaəızları Baədad əəhə-
rind
ə yapılmıə ipəkdən idi. Cildi də sarı rəngə ipəkdən iələnmiə idi. 
Kitabın ayrıca altundan bir qapaəı var idi. Yoldaəlarım Mənsur-əl-
əbbas, əminəddin-il Həməvi və Bəlikin əairi Cəmaləddin ibn Zey-
tun il
ə birlikdə oturub əsəri gözdən keçirdik. Dördümüzün oxuya 
bildiyimiz  parçaları  mən  kopya  etdim.  Bir  taqım  yerlərini oxuya 
bilm
ədik.  Kitabı  tərcümə edənin Cəbrayıl  binin  Bəxtuəu  (vəfatı 
795) adında bir doktor olduəu öz dilindən yazılmıədır. Bu kitabın 
əvvəlcə türk dilindən farsacaya tərcümə edildiyini və sonradan özü-
nün hicri 211 tarixind
ə farscadan  ərəbcəyə tərcümə etdiyini qeyd 
etmiədir. Bu əsər əbu Müslüm  Xorasanın (vəfatı 719) xəzinəsinə 
aid 
əeylərdən  idi.  əbu  Müslüm  özü  də Buxtu xan sülaləsindən 
olduəunun və bu əsəri vərasət olaraq aldıəını söyləyirmiə”
 56
. 
56
 «
D
ərrilticanə. Bu müxəzəlilik diqqət cəlb etdirən Misirli əhməd Zəki Paəa-
nın «Arxio-do Azaitikə dəki məqaləsidir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən əs-
tanbul  D
əril Müəlliminin ibtidaisi müəllimlərindən M.Cövdətdir. Bu zatın bu 
xüsusa il
ə iki məqaləsi var. “ Yeni məcmuə”nin fövqaladə nüsxəsi 1334, «Dər-
gah m
əcmuə”si 1338. Bundan sonra professor Köprülüzadə «əlik mütəsəfiffə-
l
ərəində (əstanbul 1918) bu əsərdən istifadə etmiədir.  (səhifə 279-281) Bar-
toldun  «Kitabi  Qorqudəa  aid  yazdıəı  bir  çox  yazılarından  o  vaxta  qədər bu 
kitabı görmədiyi anlaəılır. 
184 
 
                                                 

---