Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
bütün çadırdakı əeyləri, malları qarət edib bölüədürərdi. Hər bəy qazandıəı malları götürüb öz qəbilələri arasında paylaədıradı. «Ev yaəmalamaqə mərasimində rəisin topladıəı sərvət, ta- mamil ə qəbilələrə keçdiyindən qəbilələr üçün iqtisadi böyük bir əhəmiyyəti haizdi. Hekayə edildiyinə görə, Azərbaycan əəirət r əislərindən Salur Qazan bir yaəmaya Azərbaycanlıların Taə oəuz q ələlərinin iətirak etdirmədiyindən, Taə oəuzlarla əç oəuzlar arasında müharibə çıxmıədır. 33 Bu t əsərrüfat üsulları özünə uyəun bir cəmiyyət əəklinə ma- likdir. Q əbilələrdən hər biri ayrı-ayrı bəylər tərəfindən idarə olu- nurdu, bu b əylər də bir əəirət rəisinə tabe olurlardı. Bu rəis də B əy-xan, yaxud xaqan adlarından birini alırdı. Bu surətlə qəbilə ail ələri bütün təsərrüfat iələrində istismar edilmiə bulunurdu. Qə- bil ələrin həpsi birər istehsal vasitəsi məqamında sayılırdı. Bundan baəqa qəbilələr, qeyri yad qəbilələrin istihsalından da istifadə edirl ərdi. Zaman keç dikc ə Seyhun-Ceyhun vadilərindən gəlməkdə da- vam ed ən yeni oəuz qəbilələri, ilk Azərbaycanlıları qüvvətləndir- m əyə baəlamıədır ki, bunlar da yavaə-yavaə torpaəa yerləəərək, zira ət təsərrüfatına keçmiələr və bu gün məlum olan Azərbaycan k əndlərinin vücuda gəlməsinə səbəb olmuəlardır. Oəuz türkləri, yuxarıda göstərildiyi kimi, gəlib Azərbay- canda yerl əəirkən, özlərilə bərabər malik olduəu əifahi ədəbiyyatı da buralara g ətirmiələrdir. Bu ədəbi məhsullar, məmləkətimizdə qurulan iqtisadi h əyatın inkiəafı əəkilləri sayəsində məhəlliləəmə- y ə üz qoydu və bu surətlə məmləkətimizdə xalq ədəbiyyatı vü- cuda g əlməyə və inkiəaf etməyə baəladı. Az ərbaycanlıların feodalizm dövrində n əvvəl malik olduk- ları xalq ədəbiyyatı namına tapa bildiyim ən əski əsər “ Oəuzna- m ə”dir. Oəuznamə indiki vəziyyətə görə, Azərbaycan ədəbiyya- tının ilk əsəri deməkdir. 34 33 «Qorqud kitabıə, səh.165 34 Son günl ərdə çapdan çıxan «ədəbiyyatdan iə kitabıə adlı dərs kitabına Mu- saxanlı Atababa imzalı bir məqalədə mənim ilk dəfə olaraq,irəliyə sürdüyüm bu 170 «Oəuznaməə haqqında ilk məlumatı öyrənə bildiyimiz mənbə Misir v ə əamda hökümdarlıq etmiə olan feodalllardan Məlik Nəs- r əddin Muhəmməd bini Kınavınün (cilüsi 1293-vəfatı, 1340) saray m əmurlarından əbu Bəkir Abdullah bini Aybədid Dəvadarinin əsəridir. Dəvadari 13-cü əsrə qədər keçən vəqələr haqqında, «Kənz əd-dürər və cami əl-qürər"("Dürlər xəzinəsi və seçilmiələrin dür- l əri") adlı bir tarixi kitabı yazmıədır. Bu kitabın bir nüsxəsinin əs- tan bulda əbrahim paəa kitabxanasının əl yazmaları qismində gör- müə və tədqiq etmiəəm. (Kitabxana nomrə 913) 35 Bu kitabın türklərə aid qismində müəllif həm qıpçaqlara, h əm də oəuzlara aid izahat verərək «Oəuznaməədən də bəhs edir: «əski türklər arasında iki kitab var. Bunlardan birisi «Ulu xan Bitqiçiə deyilən kitabdır ki, bunun mənası Böyük xan Ata kitabı dem əkdir. Bu kitab ilə moəullar və qıpçaqlar iftixar edirlər və onlarda bu kitab ç ox hörm ətlə dutulmaqdadır. Bu kitab moəulların yaradılmıəları baəlanəıcından bəhs edir, moəul və qıpçaqların «Ulu xan Bitqiçiə kitabı olduəu kimi o biri türklərin də «Oəuznaməə adlı kitabları vardır. Bu kitab türklərin arasında çox məəhurdur. M ənim hər iki kitab haqqında biliyim vardır. Bu isə türk xalqının tarixini ç ox göz əl bildiyimi göstərdiyindən bu xalq haqqında verdiyim m əlumatın doəruluəunu təsdiq üçün kafidir!ə. fikri eyni il ə kopya edilmiə və məndən alındıəına aid heç bir iəarət qoyul- mamıədır. Halbu ki, fikri 27-ci ildə Bakı Darülfünunda verdiyim məruzədə irəli sürdüyüm kimi, yen ə eyni sənədə Bakı Pedoqoji Texnikumunda və 28-ci sənənin baəlanəıcında Bakı Maarif Evi ədəbiyyat dərnəyində «Azərbaycan ədəbiyyatının baəlanəıcıə mövzusunda verdiyim məruzədə təkrarlamıədım. Bundan baəqa 1927-ci ild ə Ruhulla Axundov yoldaəa təslim etdiyim «Azərbaycan türkləri ədəbiyyatı tarixiə adlı əsərimdə uzun-uzadı izah edilmiədir. 35 Bu kitab haqqında ilk yazı-yazan Misirli əhməd Zəki Paəa adlı birisidir. M əqaləsi «Arhive d’Aciatigueə dədir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən əstan- bul mü əllimlərindən M.Cövdətdir. (“ Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi 1334 v ə «Dərgahə məücmuəsi 1338) Bundan sonra Köprülüzadə də bu əsərdən istifad ə etmiədir. (Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəffəflər. səh. 279-80). Ggənc müd əkkiklərdən Hüseyn Naminin “ Yeni məcmuə”nin son nüsxəsində ilk mə- qal əsi bu xüsusa həsr olunmuədur. 171 Bu izahatdan sonra əbu Bəkir Abdullah Dəvadarinin giriə- diyi t əfsilatdan anlayırız ki, o, «Oəuznaməənin əsli türkcəsini görm əmiədir: Onun gördüyü «Oəuznaməənin ərəbcəyə olan tər- cüm əsidir. Bu nüsxəyi nə münasibatla görməyə müvəffəq oldu- əunu Dəvadarı bu sətirlərlə nəql edir ki, bizim ədəbiyyat tari- ximizin bir qüsmi iç in qiym ətli bir vəsiqədir. ...Hicri 709 tarixind ə ( miladi 1308-ci ilə təsadüf edir-ə.A.) atam əərq vilayətinin valisi idi ki, bu vilayətin mərkəzi Bilbayisk (Yeni əəkili Bəlbisdir. Qahirə çivarindədir - ə.A.) idi. Burada bir gün bir m əclisdə tatarlar haqqında bir neçə alimlə münaqiəədə bulundum. Münaqiəədən sonra yoldaəlarımdan əminəddin əl H əməvi mənə bir kitab göstərdi və bu nüsxə həmin yeganə nüs- x əsi olduəunu və onun əmin Bədrəddin Bəysəri tərəfindən özünə verildiyini əlavə eylədi. əsər nəqəli və yaldızlı (minyatürlü) idi. Yazısını Ali ibni Halal əl Bəvval adında xəttatın bir əagirdi yazmıədır. Kitabın kaəızı Baədad əəhərində yapılmıə ipəkdəndi; cildi və sarı rəngdə ip əkdən iələnmiədi, kitabın altundan, ayrıca bir qapaəı da vardır. Yoldaəlarım Mənsur ül Abbas Həməvi və əair Cəmaləddin ibn Zeytun il ə birlikdə oturub, əsəri gözdən keçirdik. Dördümü- zün oxuya bildiyimiz parçaları mən kopya etdim. Silinmiə qism- l əri çox olduəundan bir taqım yerlərini oxuya bilmədik; bu yerlər bizim üç ün m əchul qaldı. Kitabdakı izahatdan anladıq ki, Cəbrail ibni Bəxtiəu tərəfin- d ən tərcümə olunmuədur. Abbası xəliflərindən və Cəfəri Bərməki il ə Harun ül Rəəid, Muhəmməd ül əmin və Məmunun sarayında sıra ilə xəlifə doktorlıəı yapan Cəbrail ibni Bəxtiəun əlavəsinə gör ə «Oəuznaməə əvvəlcə türkcədən farscaya tərcümə edilmiə və sonraları özü tərəfindən hicri 211 tarixdə (miladi 826) farscadan ərəbcəyə tərcümə olunmuədur. Bu farsca nüsx ənin isə məəhur əbu Müslüm Xorasanın xə- zin əsindən qalma əeylərdən olduəunu yenə mütərcim söyləyir. əbu Müslümün özü də, kəndisinin Boxtuxan sülaləsindən ol- duəunu və bu əsəri miras olaraq aldıəını söyləmiədir. 172 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|