Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Bu izahatdan sonra əbu Bəkir Abdulla Dəvadari «Oəuzna-
m
əənin mövzu və mündərəcatı  haqqında  məlumat vermək istə-
k
ən; «Burada bu qövmin ilk dəfə xruclarını və onlara aid umrun 
iqtidasını  zikr  etmək istərdik ki, bu xüsusda  öz  kitablarında  da 
m
əlumat vardır. Fəqət onların bəziləri əəri əərifcə caiz deyildir” 
qeydini 
əlavə edir.  Dəvadarinin  buraya qədər vəsiqə olaraq al-
dıəımız məlumatı üzərində duralım. 
C
əbrayıl ibni Bəxtuəunun verdiyi məlumata görə ounun ərəb-
c
əyə tərcümə etdiyi  farsca  «Oəuznaməə əbu  Müslüm  Xorasanın 
x
əzinəsinə aid  olmuədur.  Halbu  ki,  Abbasi  hökumətinin təəkilinə 
köm
ək edən əbu Müslüm Xorasani bu hökumətin II xəlifəsi əbu 
C
əfərül Mənsur tərəfindən (hicri 137) sənədə  qətl  edilmiədir. 
Dem
ək olar ki, «Oəuznaməənin farsca tərcüməsi 137-ci il tarixdən 
əvvəl mövcud idi. Hələ əbu  Müslüm  Xorasanın  o  kitabın  ailə-
sind
ən özünə miras qaldıəını söyləməsi farsca nüsxənin öz yaəını 
dolduran s
ənədlərdən əvvəl olduəunu göstərmiədir.
36
 
O  halda  farsca  «Oəuznaməənin  tərcümə edildiyi  zamanın 
ərəb  dilinin  ərəbistanda yeni-yeni zühr etdiyi zamana təsadüf 
etdiyi aydınlaəmıə olur. 
Halbu ki, o biri, t
ərəfdən Dəvadarinin «Oəuznaməədə türklərin 
m
ənəəyi haqqındakı məlumata aid izahat vermək istədiyi halda əə-
ri
ətin caiz görmədiyini qeyd etməsi «Oəuznaməənin hənus ərəb is-
lam feodalizm iç in
ə girməyən  oəuz  türklərinin müsəlmanlıəa  zidd 
olan h
əyatı  görüə tərzlərinin  xarakterinin  havi  olduəunu  göstərir. 
D
əvadarinin bu izahatını farsca «Oəuznaməənin əbu Müslüm Xo-
rasanın ailəsinə aid olduəu məlumatını yanına gətirincə və bu ailənin 
hicri tarixinin ilk ill
ərində yaəadıəını  düəününcə farscaya tərcümə 
edilmiə «Oəuznaməənin islamiyatın zühurundan əvvəl yazılmıə bir 
kitab halında mövcud bulunduəunu qəbul etmək lazım gəlir. 
Farsca «Oəuznaməənin Xorasanlı bir türk olan əbu Müslüm 
Xorasaninin kitabxanasında tapılması da bizə açıq olaraq göstərir 
ki,  «Oəuznaməənin  farsca  tərcüməsi Xorasan sahələrində vaqe 
36
 
əbu Müslümün ailəsinin həmin  kitabı  əbu  Müslümün  həyatda  olduəu  bir 
zamanda 
əldə etmiə olması da qeyri-mümkün deyildir. əradədən. 
173 
 
                                                 

---

olmuədur.  Eyni  zamanda  tətəbböönaməmizin  baəlarında  qeyd 
etdiyimiz kimi daha hicr
ətdən çox əvvəl  oəuz  türklərinin  əranın 
əimal-əərqi sərhədlərində yaəadıqları  və bunların  iranlılarla  iqti-
sadi münasib
ətində bulunduqları
37
 
da düəünüləcək olursa «Oəuz-
nam
əənin  farscaya  tərcümə tarixini  oəuzların  ərana  yavaə-yavaə 
yaqaədıqları zamana qədər götürmək icad edər.
38
 
Bundan da anlaəıldıəı vəchlə «Oəuznaməə oəuz türklərinin 
hicr
ətdən əvvəl baəlayıb, hicrətdən sonra da qüvvətlə davam edən 
indiki Az
ərbaycan  torpaqlarına  köçmələri  əsaslarına  uyəun  ola-
raq, inkiəafa baəlayan el ədəbiyyatının ilk əsəri olmuədur. 
«Oəuznaməənin  bu  tarixdən sonra, ziraətçilik tərərrüfatı 
əəklinə əsaslanmaəa baəlayır. Azərbaycan türk kütlələri arasında 
n
ə əəkildə davam etdiyinə və zamanımıza qədər köylərimiz ara-
sında nə tərzdə yaəadıəına aid bula bildiyimiz vəsiqələrin təhlili 
il
ə «Oəuznaməənin  mahiyyətini göstərən  izahatı  gələcək məqa-
l
əmizə buraxırıq. 
Qafqaz v
ə Azərbaycan xalqı arasında bir ədəbi əsər olduəu 
v
ə onun məhəlli iqtisadi əərait içində az-çox əəklini dəyiədirərək 
son 
əsrə qədər  yaəadıəı  barəsində əldə edə bildiyimiz vəsiqələr 
bunlardır: 
1.  "Layden"d
əki  əərqiyyətə  aid  əlyazması  kitablarından 
istifad
ə edən müsəmirik  Brokelman  əbdulhəq  ibni  Süleymanın 
Az
ərbaycan  əhalisi  arasında  uyəus  mənkəbələrindən bəzilərini 
toplayıb bir məcmur halında yazdıəını, onun öz əsərindən çıxar-
ma
ə istismar etmək surəti ilə qeyd edir. əbdul Həqq ibni Süley-
manül Az
ərbaycanı miladi XIII əsrdə yaəamıə tarixçi mühərririlə-
rimizid
əndir. O halda bu məlumat bizə «Oəuznaməənin  XIII 
əsrdə Azərbaycan arasında intiəar etmiə bulunduəunu göstərir…  
2. 1633 tarixind
ən etibarən, Rusiyyə, Qafqaz və əranda səya-
h
ət yaparaq tədqiqatda bulunan alman səyyahlarından Saksoniyalı 
37
 Akademik V.Bartold: Mesto pri Kaspiyskiy oblastev v istorii musalman-
skoqo mira, str. 23. 
38
 Mü
əllifin göstərdiyi səbəblərə oəuzların ərana yanaədıqlarından çox zaman 
sonra t
ərcümə edilmiə olmasına mane olmaz. 
174 
 
                                                 

---

Olearus s
əyahəti  əsnasında  Dərbənd  əəhərinə  də  uəramıədır. 
Olearusun D
ərbəndə gəliəi  1638  sənəsində olmuədur.  Yazmıə 
olduəu səyahətnamədə Dərbəndə gəldiyi tarixdə, Dərbəndin türk 
ail
əsinə məxsus uzun boylu və yarım  silindir  əəklində qəbirləri 
havi olan m
əəhur  qəbirstanı  haqqında  da  məlumat verməkdədir. 
Bu m
əlumat içində kəndisinə Dərbəndə uəuzların müharibəsi ilə 
«Oəuznaməənin qəhrəmanlarından Salur Qazan və zövcəsi Burla 
Xatun  haqqında  əayi  olan  əfsanələrində hekayə edildiyini qeyd 
edir. S
əyahətnamədə o cümlədən deyilir ki: 
«
...Bu q
əbirlər  haqqında  əhali bu tarixi nəql edirlər: guya 
q
ədim zamanlarda Məhəmməd  Peyəəmbərdən az sonra Hindis-
tanda Qa
zan adlı bir padəah olmuə, mənəəcə uəuz millətindən idi. 
Bu mil
ətdə məvara Elburusda, Təbərəstanda sakin idilərə. 
«
...
Qazanın Daəıstan ləzgiləri ilə müharibəsi çıxmıə, ləzgilər 
bir neç
ə gün arasında məruf olanların qəbirləri üzərində yuxarıda 
söyl
ənildiyi kimi yarım silindir əəklində niəanlar qoyulmuədurə. 
«
...D
ərbəndin dəniz sahilinə doəru bir qəbiristan daha var ki, 
orada 40 
ədəd qəbir mövcud olub ətrafına divar çəkilmiə, üzərinə 
d
ə bayraqlar (ələmlər)  tikilmiədir.  əranlılar  bu  qəbiristana cəhl 
m
ənnan, türklər və tatarlar isə qırxlar adını verirə. 
Burada da yen
ə müharibədə ölmüə 40 əahzadə və müqəddəs 
adam gömülmüədür. 
Bu s
ətirlərin bir vəsiqə halında əlimizdə bulunan “ Oəuznamə”-
nin naəıllarında Qazanın əimali Qafqazda dərəbəyləri və gürcülərlə 
göst
ərilən müharibələri yanına qoyunca “ Oəuznamədə”ki naəılların 
miladi XVII 
əsrə qədər xalqımız arasında yaəadıəını isbat edir. 
3. 1722-ci ild
ə Dərbənddə olan  əski Rus imperatoru Böyük 
Pyotur il
ə Dərbəndə gələn knyaz D.Kantemir dəxi, Dərbənd əhali-
sinin h
əyatına  aid  xatirələr  tutmuədur.  əlyazması  halında  olan  bu 
xatir
ələrə istinad edən müdəkkik Firən  xalq  arasında  və hisarlar 
üz
ərində uəuz mənkəbələrinə aid xatirələr bulunduəunu qeyd edir.
39
 
39
 Signa antigue hiaroglorhica et seripta Ogusiana gual in muro urbis et 
monumentis sunt observata Eichwald, Reise ete B II, s. 212 
175 
 
                                                 

---