Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

TÜRK EL ƏDƏBİYYATINA ELMİ BİR BAXIŞ. 
«OĞUZNAMƏ» 
 
Professor A.Samoyloviç
ə 
 
Az
ərbaycan xalq ədəbiyyatının  baəlanması,  burada,  türk 
əəirətləri ilə, feodallıq baəlandıəı zamanlara təsadüf edir. Miladi 
beəinci əsrin baəlanəıcında sasanilər əranın əimal-əərqi sərhədləri 
Tokiyo imperatorluəunun hakimiyyətinə dayanırdı. 
Bu s
ərhədlər boyunca  yaəayan  və Ceyhun-Seyhun nəhrlərini 
qaplayan  Oəuz  qəbilələri  eyni  zamanda  Tokifo  imperatorluəunun 
s
ərhəddini gözətləyirdi.
24
 
Oəuzlar bu sahələrdə əksəriyyətlə köçəri 
halında  yaəamaqla  bərabər qismən də torpaəa  yerləəərək ziraət 
t
əsərrüfatına istinad edən bir həyat sürürlərdi ki, bu təsərrüfat əəkilli 
say
əsində Yeni kənd  adı  ilə bir köy də təsis  etmiələrdi.
25
 
Beəinci 
əsrin sonlarına doəru Almalıq daə tərəflərində yaəayan baəqa türk 
q
əbilələri, Ceyhun-  Seyhun  otlaklarını  əldə etmək üçün hücum 
ed
ərək, oəuzları maldarlıq təsərrüfatı üçün müsaid olan zəngin otlaq 
yerl
ərindən qovmaəa qalxmıədılar, oəuzların bir qismi əimali Xəzər 
ticar
ət yolu ilə cənubi Ruiya ətəklərinə keçdilər bir qismi də Orta 
Asiyayı  Bizans  sərhədlərinə baəlayan  ticarət yolunu təqib edərək, 
əərq və əimali əranın sulak və otlak yerlərini qapmaəa baəladılar. 
ərəbistanda  əməvi hakimiyyətinin  ilk  zamanlarında  (hicri 
birinci 
əsrdə) cahangir ərəb orduları əranı istila etdikləri zaman, əra-
nın əimal-əərqində bu ordularla üz-üzə gəlmiə və onlarla dəfələrlə 
çarpıəmıədır.  Hicri  150-ci il sənədə əstazsiz  adlı  bir  oəuz  əəirət 
b
əyinin idarəsi  altında  balta  və lapatkalarla  silahlanmıə oəuzların, 
ərəbləri  əimali  əranda  məhv etdikləri tarixcə məlumdur.
26
 
əətə 
hicr
ətdən çox əvvəl ərana axmaəa baəlayan bu oəuz türkləri yavaə-
yavaə indiki cənubi və əimali Azərbaycanı əski Aranı, əski Ermə-
24
 Memoire sur lethnografie de le Perse: Khanikaff, s
əh.82. 
25
 Akademik V.Bartold: «
Mesto prikaspiyskix oblastey v istorii musulman-
skoqo miraə i «əstoriə turkskix narodov Srednıy Aziiə  
26
 Ibn-El-Athir: Ye Yivre de la creation et de lhistaire, VI, s
əh. 68. 
167 
 
                                                 

---

nistanı,  əərqi Anadolu öz təsərrüfatlarına  müsail  bir  yer  olaraq 
bulunmuəlardı və buralarda köçəri həyatlarını qurmuəlardı. 
Bakı  Darülfünunun  siyasi  iqtisad  professoru  Berin  cəmiy-
y
ətin  üst  quruluəu  məhsullarından,  onun  bazasının  xarakterinin, 
bütün c
əbhəsində olmasa da bir çox cəhətlərdən  çıxara  bilmək 
müm
kün  olduəunu  qeyd  edir.
27
 
əlimizdə yeganə vəsiqə olan 
“ Qorqud kitabı”nı bu əsasa istinad edərək, gözdən keçirsək, ərəb 
cahangirl
ərinin  istilasından  əvvəl və bundan sonra Azərbaycan 
türkl
əri arasında həyatın nə kimi istehsal əərtlərinə istinad etdiyini 
anna x
ətləri ilə çıxara biləriz. 
“ Qorqud  kitabı”nın  havi  olduəu  məlumata görə türklərin 
h
əyatında  ilk  rol  oynayan  təsərrüfat  əəkili ovçuluq və maldarlıq 
t
əsərrüfat  əəkillidir.  Ovçuluq  indii  olduəu  kimi  bir  fərdin tətbiq 
etdiyi  əəkildə deyildi. Tamamilə ictimai bir mahiyyətdə idi. Bir 
əsirət, yaxud bir çox qəbilə yaəımının  iətirakı  ilə yapılan  ov 
m
ərasimi, bir istehsal  əəkilindən  baəqa,  bir  əey  deyildir.  əldə 
edil
ən ovların istehlakında o insan yıəını müətərək olaraq istifadə 
edirdi. əctimai ov ümumiyyətlə bir əsirət böyügü bəy, yaxud xan 
t
ərəfindən idarə edilirdi. 
Sasi degil
ən  Gürcüstan  aəzında  yaəayan  və  məmləkətini 
Trabzondan D
ərbəndə qədər  geniələndirən  Xanlar  xanı  Bayandur 
xan il
ə Qazanxan
28
 Xorasandan Trabzona q
ədər uzanan əski Azər-
baycan  torpaəlarında  yaəayan  «əç  oəuzlarıə,  «Taə oəuzlarıə və 
«Qolan oəluzlarıə, sıx-sıx böyük ovlara sürüklədikləri anlaəılmaq-
dadır.
29
 Bu ovlarda at sürm
əyi və silah  qullanmayı  bilən hər kəs 
iətirak edirdi. Bu sürətlə yaəadıqları sahələrin mərkəzlərində müda-
fi
ə qüvvəti,  bu  zamanlarda  az  olduəundan  sərhədləri  əski Ermə-
nistana dayanan 
əski Bizansın Rum qəbilələri Azərbaycan köçəri-
l
ərinə ən çox bu zamanlar basqın yapılardı. Bu hal məiəəti çətinləə-
dirdiyind
ən getdikcə qəbilə qüvvələrinin mühüm qismi müdafiə 
27
 
Prof. Berin «Obəie predposılki feodalizmaə, Baku, 1920 q. 
28
 XVII 
əsrdə Qafqaza gələn alman səyyahlarından  Oliarius  Qazan  xanın 
q
əbrini Təbrizdə gördüyünü söyləyir. 
29
 
“ Qorqud kitabı”, səh. 21 
168 
 
                                                 

---

üç ün m
ərkəzi  yurdda  bıraqılırdı  ki,  bu  da  getdikcə maldarlıq  və 
zira
ətçilik təsərrüfatının artmasına səbəb olurdu.
30
 
Türkl
ər Azərbaycan torpaqlarında feodalizm dövrünə girdik-
d
ən  sonra  da  Selcuqlarda  Aəqoyunluların  və Qaraqoyunluların 
saray feodal v
ə əmirləri tərəfindən də bu  ovçuluqların  ictimai 
deyil, xüsusi m
əqsəd və əəkildə davam etdirildiyini biliriz
31
 ki, bu 
h
ərəkət  Qafqaz  xanlıqlarını  zamanına  doəru  əyləncə mahiyyətini 
almıədır.  Ovçuluq  təsərrüfatı  yanında  Azərbaycanlıların  ilk  dövr-
l
ərində inkiəaf edən təsərüffat əəkillərindən birisi də maldarlıqdır, 
heyvan b
əsləməklə meydana çıxan istehsal əərtlərinə istinad edən 
bu t
əsərrüfat əəkili, Azərbaycanda, qəbilə rəisləri ətrafında inkiəaf 
etdiyi görülm
əkdədir. Artıq bu dövrdə qəbilə rəisləri yaxud əəirət 
b
əyləri siyasiləəmiə bir maldar mahiyyətindədir. Qazan xan bütün 
oəuz bəyləri ilə ovda ikən gürcülər Dərbəndə basqın yaparaq, onun 
ordak
ı on min qoyununu yaəma edirlər.
32
  
Mali mülkiyy
ət haqqına sahib olan qəbilə rəisləri ilk dövrlərdə, 
istismar etdiyi q
əbilələri, yalnız özündə mərkəzləədirdiyi maldarlıq 
istihsalatından faydalandırırlardı. Bu üsulun ən xarakterik təzahürləri 
əölən ilə ev yaəmalamaq  mərasimləridir. Azərbaycan türkləri ara-
sında ilk zamanlar, bu mərasimlər uzun müddət yaəamıədır. 
əölənlərdə əəirət rəisi tərəfindən minlərcə heyvan kəsilir 
toylar (bizd
ə toyun  əski mənası  qonaqlıq  olmuədur)  yapılırdı. 
Bütün q
əbilələr bu toylardan istifadə edərdi. Ev yaəmalamaq da 
iqtisadi 
əsasa malik bir mərasim  idi.  əəirət rəisi  çapıb  çaldıəı 
əeyləri və qəbilələrin istismarı ilə əldə etdiyi malları sənədə bir, 
yaxud iki d
əfə qəbilə bəylərinə yaəma edilirdi. 
əəirət rəisi, qəbilə bəylərini  çaəırır, yeyərlər, içərlərdi və 
sonra r
əis öz qadınının əlindən tutub çadırından çıxardı və bəylər 
30
 Ziyar
ətin yüksəlməsində,  heyvanlar  üçün  qıəlıq  azuqə  ehtiyatı  yıəmaq 
m
əcburiyyət dəxi əsaslı səbəb olmuədur. ədarədən. 
31
 Akademik Köprülüzad
ə Məhəmməd  Fuad:  «Selcuqlar  zamanında  türk  mə-
d
əniyyətiə. 
32
 
«Qorqud kitabıə, səh.120. 
169 
 
                                                 

---