Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

əksəriyyətlə bayatılar bir bəstənin rəfaqətilə söylənilir. Bu-
nun üç ündür ki, Az
ərbaycanda daha çox musiqiyi təzahür etdirən 
adı  intiəar  etmiədir.  Türklərdə ümumiyyətlə mənzum nevlərin 
b
əstə adları ilə hər zaman yayıldıəını ilavətən düəünəcək olursaq, 
bayatı təbirini bu nəzm nevinin musiqisinə verilmiə bir ad olduəu 
haqqındakı  fikri  qəbul etmək  lazımdır.  Necə ki, bizdə bayatı 
b
əstəsilə (havasilə) söylənilən manılar, gərək əərq və gərəksə də 
dig
ər türklərdə ayrı-ayrı bəstələrlə söylənilməkdədir. Hətta Azər-
baycanın  özündə də bir  manı  güftəsi,  bayatı,  bayatu  çobani,  əi-
k
əstə,  Qarabaə  əikəstəsi,  əirvan  əikəstəsi,  Salyan  əikəstəsi və 
Lenkaran əikəstəsi...
70
 kibi müxt
əlif bəstələrlə söynəlilməkdədir.  
Bundan  baəqa  Kafkas  və əimali  əran  türklərinə aid müsiqi 
b
əstələri  arasında  Bayati  Kürd,  Bayati  Qacar,  Bayati  əsfahan, 
Bayati əiraz... kibi adlarla yad edilən bəstələr də vardır. Bu cihət-
l
əri qeyd edərək bu nəzm  əəklinə bayatı  adının  Oəuzların bayat 
q
əbiləsi tərəfindən verildigini və dolayisilə Azərbaycan bayatıla-
rında  musiqi  və ədəbiyyatın  qüvvətli  olduəunu  iddia  edən Köp-
rülüzad
ə M.F.: "əski Osmanlı musiqisində də bayatı pək məəhur 
v
ə mutəmmim bir məqamdır" deyir.
71
 
Bizim 
əldə etdigimiz nəticəyə görə bayatı  təbiri kibi öləng, 
cır,  türkü,  eəulə adları  da  mənaca  əərqi demək  olduəundan  bun-
larda dig
ər türk xalqlarında manının bəstəsinə verilmiə ad kibi sa-
yılmalıdır.  Hələ bir  az  aəaəıda  tədqiq edəcəgimiz üzrə bundan 
doqquz yüz s
ənə əvvələ aid "Kudatqu bilik" məni adilə dörtlə-
m
ələrdən bəhs etməsini də düəünəcək olursaq və burada türk 
xalqlarının nəəət etdigi ölkələrində "Kudatku biliy"in yayıldıəı sa-
h
ələr olduəunu xatırlasak, o vəkt musiqi yüzündən müxtəlif adlar 
alan bu nevin -  güft
ə etibarilə -  ümumi və müətərik  adını  manı 
olarak q
əbul etmək icab edər. Zaman keçdikcə bəzi türk qəbilələ-
rind
ə manı adı unutulmuə, yerinə musiqi adı kayım olmuədur.  
Manı  təbirinin mənası  bəzi müstəərikləri əlakədar  etmiədir. 
əlk  dəfə olarak akademik A.Samoyiloviç Nəvayinin  tuyuəları 
haq
qında nəər etdigi qiyəmtli tətəbböönamədə ("Müsülman dün-
70
 Az
ərbaycan operasının aktyorlarından H.Sarabski (əifahən).
 
 
 
197 
 
                                                 

---

ya
sı",  Petroqrad,  1917)  bir  vəsilə ilə məni kəlməsindən bəhs 
ed
ərkən "Müasir Osmanlı və Azərbaycanlılar mani deyə yazarlar" 
qeydini ilav
ə edir.  
Kovalski d
ə maninın məadan gədliginə qətiyyətlə qanedir.
72
 
Daha sonra manı haqqında nəər etdigi məqalədə mani kəlməsinin 
əslini türkcədə zən etməyən Köprülüzadə dəxi  ərəbcənin məni, 
m
əa kəlməsindən gəldiginə inanır.
73
 
Halbuki, bu müst
əəriqlərdən yüzlərcə sənə əvvəl yetiəən Ev-
liya əələbi bu xüsusu qəti bir əəkildə göstərməkdədir. On yeddinci 
əsrin  adamlarından  olan  bu  səyyahın  səyahətnaməsində bulduəu-
muz bir f
əqərə onun zamanında maninın Anadolu köylərində aldıəı 
adı, mənaca çıplak bir əəkildə meydanə qoyur. Evliya əələbi ma-
nılardan  göstərdigi nümunələrin  adını  doərudan-doəruya  məni 
əəklində qeyd edir ki, səyyahın ifadəsini eynilə buraya nəql etdik: 
"... Sahibi P
ərhiz, əəhbaz bir yigit kalkmıə, üryan atına bəs-
m
ələ ilə timar ediyor Yedərgən bir savvti həzin ilə makamla əu 
beyti söyl
ədi: 
əyləmi halım fələk, 
Dil bilm
əz zalım fələk, 
Q
əsdin can baəçasından, 
əki nihalim fələk. 
Bu t
ərz ilə mütəsəvvüfanə, fələkdən əikayət eləyirdi. Həkir 
heyr
ətdə kalarak bu beytdən təfəül kəsd etdim. Yenə məniyə aəaz 
ed
ərək əunu söylədi: 
Baba kitab il
ə sən, 
Uəraəma nafilə sən, 
Bundan bir iə eylə, 
Anda yana bil
əsən. 
Dig
ər məni: 
Lalanin dünyası nə, 
72
 
An.  Linin.  K  voprosam  formalənoqo  izuçeniə pogzii tureükix narodov". 
Vostokovedene, t. 1. str. 166, Baku 1926 q. Bu 
əsər Kovalskidən ruscaya xüla-
s
ə halında tərcümə olunmuədur.
 
 
33
 Türk 
ədəbiyyatında qoəma tərzi. "Yeni məcmuə", sayı 78, əstanbul, 1923
 
 
198 
 
                                                 

---

Aldanma dünyasin
ə, 
Dünya b
ənim diyənin, 
Dün getdik dün yasin
ə. 
Bunları öylə qəribanə və cigər-suz bir səda ilə okuyub aəladı 
(Evliya əələbi səyahətnaməsi, cild 1, səhifə 211). Evliya əələbi-
nin göst
ərdigi nümunələrin bu gün belə Azərbyacan  bayatıları 
iç ind
ə yaəadıəını yuxarıdakı izahata ilavə edəcək olursaq, artıq bu 
nevin Kırım, Qaqauz türklərində olduəu kibi cənub türklərində də 
adının manı və bunun da ərəbcə mənidən gəldigi haqqında ortaya 
sürül
ən  fikir  haqqında  heç  bir  əübhə qalmamıə olur.  Məni kəl-
m
əsinin  mani  halına  keçməsi isə ayn hərfinin  türk  aəzına  görə 
d
əgiəməsindən baəqa bir əey deyildir.  
Manılar məlum olduəu üzrə heca vəzninin yeddilisilə yazı-
lır. Bu əəkilə türk ədəbiyyatının çox əski devilərinə aid məhsulları 
arasında da təsadüf ediriz. Türk ədəbiyyatının elmə məlum olan 
ilk v
əsiqəsi Orxon abidələrinin mənsur kitabələri içində mənzum 
parçaların da olduənu ilk dəfə akademik F.E.Korə xəbər verdi.
74
 
Bilg
ə kaəan bitigin 
Yolug tikin bitiqin 
Bunca barkag badızın 
əzi kaəan atısı 
Yolug tikin m
ən ayı  
Artıgı tort gün türup 
Bitidim, badıztım... 
"Bilg
ə kaəan" abidəsi, qərbi-cənub tərəfi. 
Yeddi  hecalı  ibtidai  bir  vəzni  havi  olan  bu  parça,  əəkildən 
m
əhrumdur.
75
 Bu dövrl
ərdə Orxon sahəsində yaəamıə əsərlərdən 
baəqa nümunələr bulunmuə olsaydı, abidələrin diyiliəi tarixindən 
sonra ümum n
əzmilə  bərabər  yeddi  hecalılarda  hasıl  olan 
d
əyiəikliyi qolaylıqla təqib etmək olacaqdı.  
74
 
əəəəəəə  əəəəəəəəəə  əəəəəəəəə  əəəəəəə  əəəəəəəə  əəəəəəəəəəəəəəəə 
əəəəəəəə. ə.XII, əəə.2-3, əəə. 78, 1899 
75
Bu xüsusda Az
ərbaycan mətbuatında  mənbə:  əmin  Abid.  Heca vəzninin 
tarixi. “ Maarif iəçisi” məcmuəsi, nömrə 3, 4 və 6, Bakı, 1927.   
199 
 
                                                 

---