Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Türkiyyat al
əmində mühüm mətnlər nəər etməklə tanınmıə Ki-
lisli mü
əllim Rüfətin topladıəı yüzlərcə manılar ancaq xam material 
halındadır (əstanbul Darülfünun Kütübxanəsi, yazmalar qismi). 
Manı  haqqında  bəsit bir izahata müəllim Səddədin Nüzhət 
v
ə  Məhəmməd Fəridin  əsərlərində  təsadüf  edirik.  Bunların 
verdigi m
əlumat mənbə göstərməklə bərabər Köprülü-  zadənin 
fikirl
ərinin  ibtidai  əəkildə kopyasından  baəqa  bir  əey  dəgildir 
(Konya vilay
əti, xəlqiyyat və hərsiyyatı, Konya, 1926). 
əzbək mühərrirlərindən ə.Züfəri və G.Yunusun bu xüsusda 
əsərləri və Türkistanda əaye olan manılar etibarilə dəyərə malik-
dir (El 
ədəbiyyatından əəulələr. Səmərqənd, 1927). 
Bizd
ə də bayatı  ilə əlaqədar az-çox nəəriyyat  yapılmıədır. 
Mü
əllim Abbaszadənin kitabçasında  (Bakı,  1918,  ikinci  təbi), 
mü
əllim Bünyadzadənin "Kəəgül"  adlı  əərqilər məcmuəsində 
(Bakı, 1915) və "Daəarcıq"ında (Bakı, 1917), Firudin Köçərlinin 
"Balalara h
ədiyyəsi"ndən  (Bakı,  1912),  Y.Vəzirovun "Azərbay-
can 
ədəbiyyatına bir nəzər" adlı əsərində (əstanbul, 1337) yalnız 
bayatı  mətnlərinə təsadüf edilməkdədir. Bu qəbildən  əski Azər-
baycan  ədəbiyyat Cəmiyyətinin nəər  etdigi  "Bayatılar"  kitabça-
sında yalnız mətnləri havidir (Bakı, 1926). 
S
əlman Mümtaz "Aəıq Abdulla" adlı bir əairdən bəhs edər-
k
ən bayatı haqqında da qısa izahat verir. əox qarıəıq olan bu iza-
hatda ilk mısrada əairin öz adına zikr etməsi haqqında olan iddia, 
Haəım  Nahidin  fikrindən  kopyə edilmiəidir.  əkincisi,  bayatının 
Oəuzların  Bayat  əöbəsinə nisbətlə adlandırılması  fikri  də Köp-
rülüzad
ənin daha əvvəlcə söylədigi fikrinin ("Türkiyyat məcmuə-
si", cild 1, s
əh. 205) təkrarı deməkdir. Səlman Mümtaz kitabça-
sında beə yüzə qədər bayatının Aəıq Abdullanın olmasını göstər-
m
əkdədir  ki,  bununla  əərik olmaq qabil degildir. Mühəririn bu 
korkunc yanlıəlıəı kitaba "Azərnəər" tərəfindən ilavə olunan mü-
q
əddimədə açıq bir surətdə göstərilmiədir.  
əsmayıl Hikmətin də yazılarında manılara aid təhlillərə təsadüf 
edilir. Bu müh
ərir eyni  cinsdən  manıları  bir  çox  adlarla  ayrı-ayrı 
olaraq  qeyd  etmiədir.  Eəq  əərqiləri,  manılar,  əikəstələr, bayatılar, 
izdivac əərqiləri, ölüm əərqiləri... Bəstə (musiqi) adı ilə nəzm əəkili 
194 
 

---

adlarının qarıədırıldıəı bu bölgünün özü belə bu tədqiqin nə qədər 
keyfi  olduəunu  göstərməkdədir. Sərlövhənin  altında  qeyd  edilən 
izahat ictimai, 
ədəbi tədqiqdən ziyadə əairanə təhssüslərə daha 
yaxındır (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, birinci cild, Bakı, 1928). 
Bu ümumi bibli
oqrafinın mündəricatından da açıq bir surət-
d
ə anlaəılır ki, manı-bayatı haqqında elm aləmində aparılan təd-
qiql
ər bu ədəbi nevin keçirdigi tarixi təkamülü, hər ləhcə daxi-
lind
ə qazandıəı orijinallıəı, texniki xüsusiyyətləri sınıfların idea-
liz
əsilə olan  əlaqəsini, ictimai mevqeyini, türk nəzminin qəmmi 
(koliçestvennıy)  inkiəafındakı  rolunu,  etnoqrafik  qiymətinin bir 
t
ərkib (sintez) halında qavramaqdan çox uzaqdır.  
M
əmləkətimizdə gündən günə artan folklor tədqiqatlarının 
v
ə təsis  olunmaəa  baəlayan  elmi  ədəbiyyatçılıəın  verdigi  cəsa-
r
ətlə,  hiss  olunan  boəluəu  bu  iə təcrübəsi ilə-vəlo-qismən olsun 
doldurmaq qay
əsini təqib etdik. Bunu da hər əeydən əvvəl qeyd 
etm
əli ki, bu tətəböönamə daha səlahiyyət sahibi olan alimlərin 
t
ədqiqlərini nəzərə aldıəı  kibi,  Azərbaycanı  əgrənən Cəmiyyət 
t
ərəfindən toplanılıb da tərəfimizdən tərtib edilən beə minə qadar 
Az
ərbaycan bayatısı ilə bir çox digər türk xalqlarının manılarına 
istinad
ən meydana çıxmıədır. 
 
II 
Bayatımı, manımı? 
 
T
ədqiqimizi  kolaylaədırmaq  üçün  hər  əeydən  əvvəl  bayatı 
adı üzərində durmaq icab edər.  
Türk 
ədəbiyyatının  müxtəlif  əöbələri ilə məəəul  olanlar  çox 
göz
əl bilir ki, ümumiyyətlə heca vəzni yeddilisi ilə yaradılan dörd 
mısralı müstəqil mənzumələr, yalnız Azərbaycan sahəsində bayatı 
adını daəımaqdadır. Halbuki bu nəzm əəkli yalnız Azərbaycan türk 
ədəbiyyatına  münhəsir  bir  əəkil degildir. Bu nəzm  əəklinə çox 
q
ədim zamanlardan ta indiyə kibi həmən-həmən bütün türk ləhcə-
l
ərində təsadüf edilməkdədir və müxtəlif ləhcələr müxtəlif adlarla 
tanınmaqdadır. Məsəla, qərb (osmanlı) ləhcəsində mani,
62
 
çöl Kı-
62
 
Kunoə: Oszman-Terek nejəkeltesi guüyemenu, Budapeət, 1889 
195 
 
                                                 

---

rım türkcəsində cınə,
63
 Kazan il
ə cənub Kırımcada cır,
64
 
əzbəkcə-
d
ə əəulə, yaxud aəulə
65
, əraq türklərində türkü,
66
 
qırəız və qazax-
larda kayım ölənə,
67
 
yaxud aytıspa
68
 
kibi xüsusi adlar almaqdadır.  
Bunlara r
əəmən, tədqiqat  əsnasında  bəzi ləhcələrdə müətə-
r
əkən manı iələdildiginə də rast gəlirik. Qərb türkləri kibi bu gün 
əimali Rumıniyada, Bessarabiyada yaəayan Qaəauz türkləri belə 
bu nevi manı adlandırmaqdadır.
69
 
Az
ərbaycan köylərinin bəzisində belə bayatılara manı-məni-
mahnı-mahnu-mahna deyildiginə təsadüf etməkdəyiz. əsərimizin 
havi  olduəu  binlərcə bayatıların  mevzusu  içində bayatı  kəlməsi 
qul
lanılmadıəı halda, manı, mahnı  kəlməsini ehtiva edən nümu-
n
ələr vardır: 
Mahnı mahnının baəı, 
Mahnı bilməyən naəı. 
G
əl bura mahnı deyax, 
Q
ərib yerin yoldaəı. (Zaqatala) 
Xalq arasında bu mənzumə nevinin müxtəlif ad qazanması, 
ya müxt
əlif zamanlarda müxtəlif  əəirətlər tərəfindən  adın  dəgiə-
dirilm
əsindən, yaxud birisinin mevzucə, o birinin musiqicə qiy-
m
ətindən irəli gəlir.  
Köprülüzad
ə Məhəmməd  Fuad.  Saz  əairləri, "Tənin" və "əkdam"  qəzetələri, 
əstanbul,  1922,  S.Nizhət və Məhəmməd Fərid. Konya vilayəti  xalqıyyat  və 
h
ərsiyyatı,  Konya,  1926,  Prof.  A.Samoyloviç.  əetverostiəiə-tuyuqi Nevai, 
"Musuləmanskiy mir, vııpusk 1, Petroqrad, 1917.
 
 
63
 
Akademik  əqnats  Kunoə.  Türk  xalq  ədəbiyyatı,  səhifə 170-172,  əstanbul, 
1925. 
Pofessor əobanzadənin verdigi əifahi məlumata görə həm cənubi, həm 
d
ə əimali Kırımda bu nevə manı denilməkdədir.
 
 
64
əeyx Südeyman əzbəgi it Buxari. Lüəət cıəatay və türk Osmani, ə.Zufəri və 
G.Yunus. El 
ədəbiyytından eəulələr. 
 65
Haəım Nahid. əraq türkləri, "Türk yurdu" məcmuəsi, sayı 1, cild 10.
 
 
66
 
Radlov.Obrazüı narodoy literaturı törskix plemen, çast 1.
 
 
67
 
Akademik Samayloviçin yuxarıda zikr olunan əsəri.
 
68
 
Radlovun yuxarıda zikr olunan türk xalq əeirlərinə aid küllüyatının 10-cu cildi. 
69
 "Türkiyyat m
əcmuəsi", cild 1, səh.205.
 
 
 
 
 
 
 
196 
 
                                                                                                           

---