Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Abbasi x
əlifələrindən Harun-əl Rəəidə (doəumu 730, ölümü 
775) uzun müdd
ət doktorluq yapan Cəbrayıl  bini  Bəxtuəunun 
yazdıqlarından  anlaəıldıəı  kimi,  əsərin nəyə görə ondan  əvvəl 
türkc
ədən farscaya 793 tarixindən  ərəbcəyə tərcümə edildiyinə 
baxılarsa tərcümə “ Oəuznamə” nüsxəsinin beəinci-altıncı əsrlərdə 
bulunduəunu  qeyd  etmək  lazım  gəlir ki, o vaxtdan bəri keçən 
uzun müdd
ət içində ortada yox  olmuədur.  Bu  qiymətli  kitabın 
yalnız  bir  neçə parçası  bizə qədər gələ bilmiədir.  Bunu  da  bizə 
əbu Bəkir Abdullah Dəvadari xəbər verir. 
«Oəuznaməənin  mündəricatı  haqqında  bildirdiyi  qısa  məlu-
mat il
ə Dəvadari kitab, oəuz türklərinin zühuri, ilk həyatları və ilk 
hökmdarlarına aid izahatdan ibarət olduəunu göstərir və bu əsərdə 
bir ç ox hekay
ə bulunduəunu da söyləyir. Onun göstərdiyi «Oəuz-
nam
əənin içində türklərin “ And üsulu”, «Altun xanə, «Arslan he-
kay
əsiə, «Ulu Ay anasıə, «Ulu Ay atasıə, «Ulu Qara daəə, «Uəaq 
hekay
əsiə, «Qartal hekayəsiə və sair kimi mənkəbələr vardır. Bun-
lardan  baəqa  Dəvadari  «Oəuznaməədə  «Təpəgöz hekayəsiənin 
möv
cud  olduəunu  da  söyləyir. Bu hekayənin mövzusu  əqil və 
m
əntiqin qəbul etməyəcəyi  bir  əəkildə xurafi mahiyyətdədir. Biz 
buraya  ancaq mühüm bir v
əsiqə olduəu  üçün  alırız.  Dəvadari 
ərəbcə «Oəuznaməə nüsxəsində gördükləri «Təpəgöz hekayəsiə-
nin mövzusunu bu sur
ətdə anladır: «Oəuznaməə adlanan bu kitab-
da onların (yəni oəuzların) Dəbəgöz (Təpəgöz) dedikləri bir ada-
mın sərgüzəəti var. Təpəgöz onların məmləkətlərini yıxıb daəıtmıə 
v
ə böyüklərini  öldürmüədür.  Oəuzların  köhnə etiqadına  görə Tə-
p
əgöz əcaib bir adammıə. Təpəsində tək bir gözü var imiə. Ona nə 
qılınc  nə də nizə iələməzmiə.  Anası  böyük  dəniz cinlərindənmiə. 
Ata
sı da qocaman baəlı bir adammın. O qədər ki, baəına 13 qoyun 
d
ərisindən bir papaq geyərmiə. Bunun kimi bir çox məəhur heka-
y
ələri  vardır  ki,  bizim  zəmanəmizə qədər  oəuzlar  arasında  yaəa-
mıədır. Bu hekayələri bilikli adamlar qopuz çalaraq əzbərdən nəql 
ed
ərlər. Nəhayət  türklərin içində yetiəən  ərs  (Oruz)  oəlu  Busat 
adında bir qəhrəman Təpəgözü öldürmüədür. Bu vəqiə də böylə ol-
muə: bir qız varmıə, onu yənən (basan) adama gedəcəyini söyləmiə 
imiə.  Taliblərdən kimsə onu  basmamıə idi.  əsr  oəlu  Busat  qızı 
185 
 

---

y
əndi və qızla bərabər atası ərsin yanına gəldi. Və atasına qızı yən-
digini x
əbər verdi. Atası da cavab olaraq: Mən də öylə sandım ki, 
T
əpəgözü öldürmüsən - dedi. Busat bu sözün izlərinə haman getdi 
v
ə Təpəgözü əqlin qəbul etməyəcəyin xurafi bir əəkildə öldürdü. 
D
əvadarinin bir hekayə tərzində göstərdiyi mövzu əlimizdə-
ki  «Kitabi  Qorqudəda  iki  ayrı  hekayədir.  “ Kitabi  Qorqud”dakı 
«
T
əpəgözə hekayəsində Busatın qız ilə mücadiləsi yoxdur. Böylə 
qızı yendikdən sonra almaq mövzusu Kanbura bəy oəlu Bamsı-
birik hekay
əsində vardır.  Bu hekayədə «Bamsıbirikə adında  bir 
q
əhrəman Yegit bəy Beycanını qızı Banuçiçək ilə güləə yaparaq 
qızı  basır  və ondan  sonra  onunla  niəanlanır.  «Kitabi  Qorqudəda 
üç üncü hekay
ə olaraq göstərilən bu hekayənin mövzusunu əbu-
b
əkr Abdullah Dəvadarinin oxumuə olması, «Kambura bəy oəlu 
Bamsıbirikə hekayəsinin də «Oəuznaməədə bulunduəunu  gös-
t
ərir. Qız ilə oəlanın güləəi haqqında Dəvadarinin verdiyi məlu-
mat  Qorqudun  kitabındakı  «Bamsıbirik  hekayəsiənin  yalnız  bir 
qismini t
əəkil edir. Halbuki, Təpəgöz haqqında göstərdiyi mövzu-
su kitabın səkkizinci hekayəsi olaraq «Büsat Təpəgözü öldürdüyü 
boyunu b
əyən edərə sərlövhəsi altında müfəssələn vardır. 
D
əvadarinin bu iki xürafayi anlatması sayəsidədir ki, bu gün 
m
əlum olan «Kitabi Dədəm Qorqud əla lisan tayifeyi Oəuzan”ın 
m
əəhur  «Oəuznaməənin  bir  parçası  olduəu  qəti surətdə anlaəıl-
mıədır. Bundan baəqa “ Qorqud” kitabındakı ifadələr də bu kitabın 
«Oəuznaməəyə baəlı  olduəu  göstərir. Kitabda bunlunan 12 he-
kay
ədən 6-sının  sonunda  o  hekayəyə «Oəuznaməə deyildiyini 
göst
ərən sözlər var. 
«
Dirs
ə xan oəlu Baəac xanə hekayəsinin sonunda bu cümlə 
var: «
D
ədəm  Qorqud  boy  boyuldu,  soy  soyuldu,  bu  «Oəuzna-
m
əəyi  düzdü-qoədu,  böylə dedi: «Onlar dəxi bu dünyaya gəldi- 
keçdi, karvan kimi qondu köçdüə. 
«Salur  Qazanın  evi  yıəmalandıəıə  hekayəsinin son sətir-
l
ərində böylə deyilir: «Dədəm Qorqud gəlibən boy boyuldu, soy 
soyuldu, bu «Oəuznaməəyi düzdü-qoəduə. 
«
Baybura b
əy  oəlu  Bamsıbirikə  hekayəsi də böylə bitir: 
«
D
ədəm Qorqud gəldi,  əadlıq  çaldı,  boy  boyuldu,  soy  soyuldu, 
186 
 

---

qazı  ərənlər  baəına  nə gəldigini söylədi.  Bu  “ Oəuznamə”  birgin 
olsun dediə. 
«Qazanın  oəlu  Uruzun  əsir  olmasıə hekayəsinin sonunda: 
D
ədər Qorqud gəldi əadlıq çaldı, bu «Oəuznaməəyi düzdü-qoədu. 
«Qazılıq  Qoca  oəlu  Yegənig  boyundaə deyilir  ki,  Dədəm 
Qorqud g
əlib boy boyuldu, soy soyuldu, bu «Oəuznaməə Yegən-
gin olsun dedi. 
 «
B
əgil oəlu əmranə hekayəsinin sonunda da bu cümlə oxu-
nur: «
D
ədəm Qorqud gəlib əadlıq çaldı, bu «Oəuznaməəyi düz-
dü-
qoədu,  Bəgil  oəlu  əmranın  olsun  dedi,  qazılar  baəına  nə gəl-
diyinin söyl
ədiə. 
Bu parç alar eyni 
zamanda  «Oəuznaməə adına  həm  Oəuz 
m
ənqəbələrinin ümumi məcmuəsinə, həm də oəuzlardan hər bəy, 
xan v
ə yaxud qəhrəman  ətrafında  vücuduna  gəlmiə tək mən-
k
əbəyə verildiyini də göstərir. 
Z
əmanəmizə qədər gələn «Oəuznaməə parçaları: «Qoruqud 
kitabıə ilə «Oəuzə mənkəbəsi və «Hazətür risalə min kəlməti 
Oəuznamə”dir. 
 
Qorqud kitabı haqqındakı tədqiqlərə aid biblioqrafiya 
«
Kitabi D
ədəm Qorqud əla lisan tayifeyi Oəuzan”ın yeganə 
yazma nüsx
əsinin Almaniyada Drezden kitabxanasında bulundu-
əunu  öz  kataloqlarında  xəbər verən alimlərdən Aleymerdir. Bu 
nüsx
ə Drezden  yazmaları  içində Fleyəer  kataloqunda  86  nömrə 
il
ə mükəyyidir. XIX əsrin baəlarında yenə Alman mütəkkiklərin-
d
ən Dits bu nüsxəyə kopya  etmiədir.  Bu  kopya  Berlin kitabxa-
nasında  Perça  fehrüstündə 203 nömrədə mükəyyədir. Bundan 
baəqa Dits yazma nüsxədə bulunan hekayələrdən «Basatın Təpə-
gözü öldürdü boynu b
əyan edərə əfasanəsinin mətnini almancaya 
t
ərcüməsi ilə  bərabər  əərqiyyətə  aid material koleksiyonunun 
iç ind
ə 1815-ci ildə nəər eyləmiədir. Akademik Bartoldun söylədi-
yin
ə görə Niyoldeki nam bir alim də 1859-cu ildə yazma nüsxəyi 
tamamil
ə kopya etmiə və əhəmiyyətli yerlərini almancaya tərcü-
m
ə etmiəsə də bir çox yerlərini anlamadıəı üçün tam etməmiədir. 
187 
 

---