Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Feodal t
əbəqəsi bü nev bayatılarda pərəstiə əlayıq bir mevqi 
dutduəu  halda,  feodalların  zülm  və iəkəncəsindən  əikayət edən 
bayatılar  daha  çoxdur.  Feodalizm dövrində aəaəı  təbəqənin bil-
xass
ə kəndlilərin necə istismar edildigi göz önünə gətirilirsə, 
aəaəı xalq təbəqəsinin məhsulu olan bayatlırada onlara qarəı du-
yulan  üsyanın  tərənnüm edilməsi təbii görünür. Hər tərəfdən 
g
ələn feodal təziqləri qarəısında el vicdanı gözəl hayqırır: 
M
ən aəıqam, xan eylər, 
Xan divanın xan eylər. 
əki yumruq bir baəa, 
Görüm hansı xan eylər. 
kibi bayatılarda əikayət və üsyan ruhunu daəıyan istismar edilmiə 
xalq, feodalların yürüəündə belə tənqidə layiq cihətlər görür. 
Burdan 
bir aəa getdi, 
Sallandı baəa getdi. 
Qaəından, qabaəından, 
Qar yaə-yaəa getdi. 
Feodallar yalnız ərkəkləri dəgil, eyni zamanda qadınları da 
bir irz v
ə namus düəmanı olaraq alçaqçasına istismar etmiələr ki, 
bu 
əziyyət qarəısında xalq psixolojisi gah sərzəniəgar və gah da 
üsyankar bir əəkildə meydana çıkmıədır.  
Duvar üst
ə at gedər, 
At ged
ər, bərat gedər. 
Yaxəı qızın cəhizi,  
B
əglər çün xalat gedər.  
H
ələ qızların kəndli və rəiyyət ailələrindən çıxardılıb bəg və 
xanlara peəkəə seçilməsi bayatılarda facianə təsvir edilməkdədir.  
Evd
ə budaə meəədir, 
Gedirs
ən, hey meəədir. 
Qız götürüb qaçmaq, 
N
ə binamus peəədi.  
Bin dürlü 
əzab və əziyyət içində zavallı xalq kütləsi feoda-
lizm  zamanında  kimə iltica etdi? Ya əllərini  yuxarı  qaldıraraq 
gözl
ərini gögə digdilər və bədbinlik,  ümüdsüzlik  dolu  manılar 
qoədular,  yaxud  da  bayatılarda  olduəu  vəchilə yenə feodalların 
225 
 

---

özl
ərinə yalvardı  və yapılan  zülmləri  xanların  özlərinin belə tə-
h
əmmül edəmiyəcəgi bir əəkildə olduəunu aəa, xanlara izah etdi.  
əzizim, aəa xan, 
Aəa sultan, aəa xan. 
Bu zülm
ə xan dözməz,  
əgər gögdən yaəa xan. 
Yavaə-yavaə feodalizm  quruluəundan  çıxıb  da  kapitalizm 
c
əmiyyəti  quruluəuna  girən xalq yenə eyni surətdə həyatından 
əikayətçidir. Sərmayənin hakimiyyəti,  burjuaziyanın  dirçəlməsi, 
m
əhəlli əovinizmin inkiəafı yenə xalqın istismar edilməsini mucib 
oldu v
ə bayatılar sızlamaəa baəladı.  
Qaəının yayına bax, 
əzünün ayına bax. 
əəkdigi zəhmətinə, 
Aldıəı payına bax. 
Ticar
ət inkiəaf edir. Sərvət və zənginlik mevqe qazanır. əf-
kari ümumiyy
ədə pulun miqdarı ictimai mevqedə ölçu sayılmaəa 
baəlayır.  Yoxsul  təbəqə həyatda səadəti, rahəti, eəqi  və hər  əeyi 
pul 
ətrafına  yıəılmıə əəkildə görür.  Bu  bayatı  bu  görüə tərzini 
ətraflıca izah edir. 
B
ən aəıqam, qullu ol, 
Nök
ərli ol, qullu ol. 
Rahat yaəamaq üçün, 
Bu dünyada pullu ol. 
Ticar
ət  kapitalizminin  inkiəafı  ilə  əəxsi ticarət də  artır. 
Ehtikar (spekulyasiya) baəlayır. Baəlarda ticarət qayəusu çoxalır. 
əzizim, Gəncədə, 
əamaxıda, Gəncədə. 
Tüccar oldum yük baəladım, 
Malım qaldı Gəncədə. 
Burjuaziyanın  hakimiyyəti ilə milliyyətçilik  hissləri  artır, 
Az
ərbaycan  əhalisi içində böyük fəlakətlərə səbəb olur. Türk-
ərməni  burjuaziyası  bir-birini  boəmaəa  baəlayır.  Meydana  18 
mart 1918-ci il hadis
ələri  çıxır.  Ortada  məhv olan yenə yoxsul 
t
əbəqə olur. Xalq bayatısı dərhal bu cihətlə də əlakədar olur: 
226 
 

---

əzizim, Həsən dayı, 
Gönd
ərsin bizim payı. 
Arzum m
ənim budur, 
G
əlməsin o "Mart ayı"... 
Yaxud: 
Dar aəacı quruldu, 
Dibind
ə qan duruldu. 
Gedin deyin keəiəə,  
Erm
ənilər qırıldı. 
Sora bayatı inqilab dövrinə girir. Xalq əsarət və istismardan 
qurtulur. T
əbii haqqına, torpaəına nail olur, geniə və sərbəst nəfəs 
almaəa  baəlayır  və hüriyyətdən  hasil  olan  bir  əadlıqla  bayatılar 
baəırır. 
əlimdən qaəıq düədü, 
Yen
ə qarıəıq düədü. 
G
əldi əura hökuməti, 
Al
əmə iəıq düədü. 
Zavallı  xalq  əski devirlərdə o qədər çəkmiə idi  ki,  əura 
zamanında  belə feodalizm və kapitalizm dövrlərini  xatırlayır  və 
ruhunda intiqam hissi qabarır. 
əura çoxdan olaydı, 
Torpaq 
əldə kalaydı. 
Aəadan, xandan, bəydən, 
əntiqam alaydı. 
Bayatılar  eyni  zamanda  inqilabi  cəmiyyətə məxsus nəslin 
yaranması üçün təəviq edici bir əəkil alır: 
F
əhlə, kəndçi balası,  
Quraq əura binası. 
G
əlin komsomol olaq, 
Ataq köhn
ə libası. 
əctimai  inqilab  məmləkətdə yeni bir mədəniyyəti  qurmaəa 
baəlayır. Hər yer sənayeləəməgə yüz qoyur. Kəndlər sosialistləəir. 
Xalq müx
əyyələsi bu hadisəni bir sadət xariqəsi kibi görür. 
Bakıda furqun gəlsin, 
Yük dolu furqun g
əlsin. 
227 
 

---

Harda deyilmiədi bu, 
K
əndlərə vaqon gəlsin. 
Xülas
ə,  bu  gün  aprel  inqilabından  səkkiz il keçdigi halda 
sosialist c
əmiyyəti  quruluəunun  üzərində geniə bir  ölçüdə baya-
tılar  meydana gəlməkdədir. Qüvvətlə baəlanan  bu  hərəkat sayə-
sind
ə az zaman sonra bayatılar da yeni cəmiyyətimizin xüsusiy-
y
ətinə baəlı  olaraq  tamamilə yeni bir təkamül səhifəsi meydana 
çıxacaəı daha imdiki nümunələrdən belə anlaəılmaqdadır. 
M
əlum  olduəu  üzrə bayatılarda  əsas qayə, məqsəd ikinci 
beytd
ə toplanır. əkinci beytsə əsas mövzudan tamamilə uzak mis-
ralar halındadır. Hətta bu iki mısra belə bəzən aralarında ayrı-ayrı 
mahiyy
ətdə bulunur.  Birinci  mısra  ümumiyyətlə oyandırma  və 
yaxud xitab 
nidasından  sonra ancaq ikinci misradakı  qafiyəyi, 
yaxud r
ədifli qafiyəyi  havidir.  əkinci  misra isə baəlı  baəına  bir 
mevzunu ehtiva edir. M
əsəla:  
əzizinəm qara mən,  
Oxumuəam qara mən. 
Yar üzün
ə baxmaqdan, 
Oldum üzü qara m
ən. 
Mısraların mənaca bu tərzdə olmasına səbəb bəstəsi (hava-
sı)dir. Bayatı bəstə ilə bədahətən söylənilən nevidir.  
M
ənaca birinci mısranın tamamilə ayəırı gediəi yalnız parça-
nın musikisni təmin etmək üçündür. Bunlar təkrarlanıncaya qədər 
saz  əairləri beynində əsas məqsədi nəql edən  parçanı  hazırlamıə 
olur.  
Bu n
əzm  əəkili ümumiyyətlə bədahətən söylənilən mənzu-
m
ələrin xarakteristik cəhətidir.  Halbuki  bu  əəkil ifadə də baəka 
bir t
ərz də var.  O  da  dört  mısranın  dördünün  də mövzuca bir-
birin
ə baəlı olan əəklidir. Məsəla: 
əzizim, maralım yar, 
Ceyranım, maralım yar. 
Nec
ə insafın rəva gördü, 
Qul t
əki saralım yar. 
əski  ədəbiyyat nəzəriyyəsinə  aid kitablarda yek ahəng 
deyil
ən bir tərz ifadə isə çox azdır.  
228 
 

---