Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
Daldasına ...................... Gün vurmuə daldasına. Nam ərd aslan olursa Sıəınma daldasına. Nam ərdə mərd ............. Kim dey ər namərdə mərd?! Onda qiyam ət qopar, Baə əyər namərdə mərd. Gec əylə gündüz kimin, Mum yanar yıldız kimin. H ər yadıma düədükcə, M ən ərirəm duz kimin. Daəlar - daəımdır mənim, Q əm ortaəımdır mənim. Dindirm ə kan aəlaram, Yaman çaəımdır mənim 95 . Kumuq türkç əsilə Daəıstan əhalisi arasında da mani nevi inkiəaf etmiə haldadır. Bunlar ümumi kuruluəca Azərbaycan ba- yatılarına çox yaxın bir əəkil göstərməkdədirlər: Barbar g əltir, bar gəltir, Bazarda satar əltir. Qaəın bulan gözünü, Arası çətir-çətir. At mindim alaəasın, O gör yekdim qaəqasın. Alsam s əni alırman, Alman s əndən baəqasın. Tar tırfırıq tar sokmak, Tartajım biləgindən. 95 Bu bayatı eynilə azərbaycanda vardır. 213 Tamurlanəan terəksən, Tapmadın yürəgimdən. Qapqara qara yaəman, Qaralıəım yaəırman. S ən maəa gəlməsən də, Saəa gəlib baə vurman. 96 Az ərbaycan bayatılarının bütün türk və tatar xalq maniləri iç ind ə göstərdigi xüsusiyyətləri bu surətlə xülasə etmək olar: 1. Bir d əfə qitələrdəki birinci mısralar oyandırıcı, daha doə- rusu n əzər-diqqəti cəlb edəcək bir mahiyyətdədir. əksər bayatı- ların əzizim, əzziyəm, əziziəm, əziziyəm, əzizim ey, əziziyəm ey, aəıkam, mən aəık, mən aəıəam, eyləmi... kibi kəlmələrlə baəla- ması yalnız Azərbaycan türkçəsi ilə danıəan əimali və Cənubi Az ərbaycanla ərak və civarında oturan türklərin xalq ədəbiyyatına m əxsus bir əəkildir. Az ərbaycanlılar arasında yaəamıə ən əski naəıllardan ibarət olan "Qorqud ata" m ənbəkələrinin (leqenda) cümləsi "xanım hey..." xitabı ilə baəlar. Xitab və oyandırma kəlmələri və nidaları bilxass ə uzadılarak söylənilir. Bu daha ziyadə dinləyicilərin diq- q ətini söyləyiciyə toplamaq üçün olacakdır. Hətta xitabi mahiy- y ətdə olmayan kəlmələr oyandırma mahiyyətində olan bir əeydir. "əsli və Kərəm" mənqəbəsindəki "Aldı Kərəm, bakalım nə dedi", t əkrarlamaları da eyni mahiyyətdədir. Necə ki Anadolu xalq ma- nilarında bu kibi xitab və oyandırma parçaları olmamasına rəəmən, mani b əstə ilə söylənilirkən ona da ayrıca bir oyandırma parçası ilav ə olunur. "Konya vilayyəti xalqiyyatı və hərsiyyatı" adı altında bir külliyyat n əər edən müəllim Sədəddin Nuzhət ilə Məhəmməd F ərid Konyada manilər söylənirkən tam ölçüdə olan birinci mısranın baəına bir də bir gəl aman kəlmələrinin ilavə edildigini və bunların uzadılarak söynəlidigini qeyd edirlər. 97 96 Daəıstan Kumuk mani nümunələri tələbəmdən, Qusarlı əzəmətzadə Mustafa yolda t ərəfindən verilmiədir. 97 S əhifə 152 214 Az ərbaycan bayatılarının oyandırma kəlmələri ilə baəlayan əərqiləri də vardır. Bunlar yuxarıda yad edilən digər türk əöbə- l ərindəki manilərdən baəlama etibarilə fərqsizdir. 2. Az ərbaycan bayatılarında xüsusi bir tərzdə qafiyələr də görülür. Bir çox bayatıların qafiyələri sadə və tam bir əəkildədir. R ədifli olanlar da çoxdur. O biri türk əöbələrindəki mani əəkili kibi bunlardan baəka bir də qafiyələri səscə bir-birinə bənzəyən nevl ərə də təsadüf edilir. Bunlar da qafiyə yarım sayılır; məsələn: Ocaəa qazan asdım, Ay m ənim əziz dostum, H ər nə dedin sən dedin, M ən nə dedim, sən küsdün? Yaxud: Yayıldıəın ucu yaəıl, Dindirm ə dilim çaəır. Sabah bayram günüdür, Qolun boynumdan aəır. V ə yaxud: Ged ən qara çuxalı, Getm ə qara çuxalı. əylən qonaəım ol, Sabah bel ə çıxarıx. Bu əəkillər türk nəzmində qafiyənin ən əski tipidir. Halbuki bayatıların bir də qafiyəcə təcnis-omonim sənətinin havi olan ne- vi vardır ki, bu əəkil baəka türk manilərində yoxdur. Azərbaycan kibi C ənubi Azərbaycan, ərakda yaəayan bayatılarda da bu nev cinaslı bayatılara çox təsadüf edilir. Təcnislər əksəriyyətlə ləfzi- cinas halında olur. Az ərbaycan bayatılarındakı cinaslamaların meydana çıkara bildigim əəkilləri bunlardır: 1. Qafiy ə olarak alınan kəlmə, müəyyən məful halında ikiyə ayrılmaqla yapılan cinas əəkilli: əzizim Ordubada, Salmasdan Ordubada. 215 S ərkərdə qoçak olsa, Heç verm əz ordu bada. 2. əki kəlmənin yan-yana gəlməsi ilə hasil olan tələffüz əəklinə, bir kəlməyi sərfin bir halına salmaqla uyəunlaədırarak meydana çıxan cinas əəkli: əziziyəm salmasa da, Yol ged ər Salmasa da. X əlvət aəlar gözlərim, Al əmə salma sada. 3. Baəlı-baəına ayrı tələffüz qiymətlərində olan dört kəlmənin ikiəər-ikiəər birləəəmsindən hasil olan bir tələffüzlü cinas əəkli: əzizim kəsad olmaz, M ərd əli kəsad olmaz. Yüz nam ərdin çörəyin, Doərasan kasa dolmaz. 4. R ədifli cinas əəkli: M ən aəıq, odu keədi, Qalyanın odu keədi. Gözün kor olsun avçı, Ce yranlar odu, keədi. 5. T ələffüzcə bir-birinin eyni olan kəlmələrdən yapılma cinas əəkli: əziziyəm, Karabaəı, C əncənin Karabaəı. Bir cüt t ərlanım getdi, Boynumda karabaəı. 6. Mü əyyən bir məfhul halında olan isimlə, bir feildən yapılma cinas əəkli: əziziyəm salma-sa, Bu yol ged ər Salmasa. B əndə-bəndəyə neylər, Allah gözd ən salmasa. 7. əki kəlmə ilə üç kəlmənin karəı karəıya gəlməsilə hasil olan cinas əəkli: 216 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|