Ъянуби азярбайъанда милли – демократик щярякат

25
XIX yuzilliyin əvvəllərində  işğal olunmuş  torpaqlarda ruslarin
məskunlaşdırııması siyasəti  muəyyən mərhələlərdnn kecmişdir. Əvvəlcə ordu qərargahı
yanında təsərrufatlar həmcinin hərbi məskənlər yaratmaq nəzərdə tutulurdu. Sonralar
təriqətcilər və bidətcilər bura köcurulməyə başladı.
1821-ci  il yanvarın 3-də və sonrakı  fərmanlaraəsasən  ordu qərargahları
ətrafında təsərrufatlar yaradılması təşəbbusu özunu doğrultmadı.Çunki
əsgərlər xidmətmələrini qurtardıqdan sonra oranı tərk edirdilər.Ona gorə də
mulki əhanin butorpaqlarda məskunlaşdırılmasına diqqət artırıldı.Qafqaza ilk
koçurulənlər təriqətçilər və bidətçilər oldular.Onların Cənubi Qafqaz vilayətlərinə
koçurulməsi haqqında 1830-cu il oktyabırın 20-də hökumət sərəncamı
verildi.Paskeviç həmin sərəncama əsasən təriqərçi və bidətçilərin Cənubi
Qafqazda yerləşdirilməsi haqqında qərat çıxardı.Bu qərara gorə onlar Qarabağ
vilayətində məskunlaşdırılmalı idilər.
Şimali Azərbaycanda ilk rus məskənləri 1830-cu ilin əvvəllərində meydana
gəəldi.Artıq XIX əsrin 30-40-cı illərində Cənubi Qafqaz ərazisində 34 rus
salınmışdı ki onun 30-a qədəri Şimali Azərbaycanda yerləşirdi.1844-cu ilin
məlumatına gorə Cənubi Qafqaza koçurulən 8618 nəfər qəriqətçi və bidətçidən
7000 -ə yaxını Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşmışdı.
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycana köcurulən xalqlardan biri də
almanlar idi.General Yermolov 1817-ci ildə almanların ilk dəstəsini Qafqaza
koçurur Marienfelt adlanan ilk koloniyada vurtenberq krallığından olan 31 ailə
məskunlaşmışdı.1818 –ci ilin sonunda Qafqazda 455 ailənin məskunlaşdığı daha 7
koloniya təşkil eedildi.Onlardan ikisi Annenfeld və Yelenedorf koloniyaları Şimali
Azərbaycan ərazisində idi.Annenfeld 67 ailə və Yelenendorfda 127 ailə
yaşayırdı.Beləliklə,Qafqazda olan 8 alman koloniyasındakı 486 ailədən 200-ə
qədəri Şimali Azərbaycandakı 2 koloniyada yerləşmişdi.1818-ci ildə Nazirlər
kobinetinin imperator tərəfində təsdiq edilmiş”Əsasnamə”sinə gorə hər bir
kolonist ailəsinə (sənətkar köçkunlər istisna olmaqla) 35 desyatin yararlı torpaq

---

26
ayrılmalı idi.Həmin əsasnaməyə əsasən Annenfeld koloniyasına 3568 Yelenendorfa
isə 5907 desyatin torpaq sahəsi ayrılmışdı.

---

1
MÖVZU: XIX ƏSRDƏ AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ
                                          PLAN-
1.Maarif
2.Elm.İctimai fikir
3.Mətbuat
4.Ədəbiyyat və incəsənət
                                       ƏDƏBİYYAT:
1.Feyzulla Qasımzadə”xıx əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”Bakı 1956
2.Azərbaycan tarixi IV cild Bakı 2007
3.Azərbaycan tarixi Bakı 1994
4.Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrin əvvəllərinə
qədər)Baki1993
XIX əsrin I yarısında Azərbaycanda təhsil ocaqları əsasən məscidləri nəzdindəki məktəb
və mədrəsələr idi.Azərbaycanın bir sıra gorkəmli maarif və mədəniyyət xadimləri məhz
həmin təhsil ocaqlarında maariflənmişdirlər.Azərbaycanın bir çox şəhər və kəndlərində
belə təhsil ocaqları fəaliyyət göstərirdi.1858-ci ildə Şamaxı quberniyasında 4700 nəfərin
təhsil aldığı 299 məktəb və mədrəsə var idi.Azərbaycan Rusiyaya birləşdirildikdən
sonra milli maarifçilərin səyi ilə Azərbaycan-Rus məktəbləri yaradıldı.Bu tipli ilk
məktəblər xıx əsrin 30-cu illərində  Şuşada,Nuxada,Bakıda,Gəncədə.Şamaxıda və
Naxçıvanda açılmışdı. XIX əsrin I yarısında Azərbaycanda çox inkişaf etmiş elm
sahələrindən biri də tarix idi.Həmin dövrdə yaşayıb-yaratmış
M.Adıgözəlbəy,M.Camal,K.Ağafateh və digərləri bu gun də  əhəmiyyətini saxlayan bir
sıra qiymətli tarixi əsərlər yaratmışdılar.Lakin Azərbaycan tarixinin ilk dəfə qaynaqlar
əsasında yazılması A.A.Bakıxanova aiddir.Bakıxanovun “Gulustani-İrəm” əsərində
qədim dövrdən başlamış xıx əsrin əvvəllərinədək Şirvanın tarixi öz əksini
tapmışdır.Kitab 1841-ci ildə fars dilində yazılmlş və muəllif tərəfindən rus dilinə
tərcumə olunmuşdur.Lakin Rusiyada nəşr edilməmişdir.Azərbaycanlı alimlər rus

---

2
şərqşunaslığının əsasının qoyulması və inkişafında da muhum rol oynamışlar.xıx əsrin
başlanğıcında M.C.Topçubaşov Peterburq universitetində şərq dillərini  tədris etmiş İran
ədəbiyyatı kafedrasının muduru olmuşdur.O, fars dilinin qrammatikasına dair bir sıra
əsərlərin muəllifidir.
Gorkəmli şərqşunas M.M.Kazımbəy Qazan universitetində  İran ədəbiyyatı tirk
tatar dilləti muəllimi professoru fakultə dekanı olmuşdur.Şərqşunaslıq sahəsində yuzdən
çox əsər yazmış M.Kazımbəy Azərbaycan dilinin qrammatikasını nəşr etmişdir.XIX
əsrin ortalarında Azərbaycan mətbuatının əsası qoyulmuşdur.1832-ci ildə Tiflisdə
həftədə bir dəfə “tatar xəbərləri” qəzeti çıxmağa başlamışdı.”Tiflisskye Vedomosti”
qəzetinə  əlavə kimi nəşr olunan bu qəzetdə  əasasən rəsmi sənədlər sərəncamlar dərc
edilirdi.40-cı illərin əvvəllərində də Tiflisdə “zaqafkaziskiy vestnik” qəzetinə
Aazərbaycan dilində bir səhifə  əlavə olunur və burada da rəsmi sənədlər dərc
edilirdi.1850-ci illərin sonlarında Şamaxı quberniyasında 2 kiçik mətbəə fəaliyyət
gostərirdi.
Xıx yuzilliyin birinci yarısında Azərbaycan ələbiyyatı iki- romantic
vərealististiqamətində inkişaf ədirdi. Birinci cərəyanınnumayəndələrinin əksəriyyəti
feudal ideologiyası ilə bağlı idi. Realist –mutərəqqi cərəyanın numayəndələri isə
ədəbiyyatımızı ölməz əsərlərlə zənginləşdirmişdilər. Bu dövr aşıq yaradıcılıgında
ənənəvi lirik mövzularla yanaşı  qəhrəmanliq vətənpərvərlik motivləri həmcinin hakim
siniflərin və mustəmləkəcilərin zulmundən şikayət də ustunluk təşkil edirdi.
XIX yüzilliyin ikinci yarısında inkişaf etməkdə olan kapitalist iqtisadiyyatının ixtisaslı
fəhlələrə - sənayenin müxtəlif sahələrində texnikaya xidmət göstərməyi, kənd
təsərrüfatını səmərəli surətdə qurmağı və  ən yeni nəqliyyat vasitələrini idarə etməyi
bacaran təhsilli mütəxəssislərə tələbatı Azərbaycanda ümumtəhsil və peşə məktəblərinin
sayının müəyyən qədər artmasına, onların təhsil səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb oldu.
İbtidai məktəblər haqqında 1867-ci il Əsasnaməsi Qafqazın, o cümlədən,
Azərbaycanın təhsil müəssisələri üçün sonuncu xüsusi nizamnamə oldu. Çarizmin
köhnə xalq təhsili sisteminin eyniləşdirilməsi (unifikasiyası) siyasəti 70-ci illərdən
etibarən Azərbaycanda da böyük qətiyyətlə həyata keçirilməyə başladı. Yerli dillər, o
cümlədən də Azərbaycan dili icbari fənlər sırasından əsasən kənar edildi. XIX yüzilliyin
60-70-ci illərindən etibarən ümumtəhsil sistemində aparıcı rolu böyük əksəriyyəti

---