Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
Yüklə 3,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 94 Bu məqalədən sonra ədəbi mühitdə yenidən bir canlanma başladı və bir-birinin ardınca Mehdi Hüseynin, Seyfulla Əsədullayevin, Gülrux Əlibəyovanın, İsaq İbrahimovun, Cəlal Məmmədovun məqalələri dərc edildi və görkəmli tənqidçi Cəfər Cəfərov yazıçıların IV qurultayında ―Ədəbi tənqid haqqında‖ məruzəsilə bu məsələyə bir növ yekun vurmuş oldu. (Bax: Elçin. Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri. Bakı, Yazıçı, 1981, s.187.) Cəfər Cəfərov konkret olaraq deyirdi: «Körpüsa- lanlar» povesti ilə əlaqədar olaraq özünü göstərən avamlıqlara yol verilməməli, vaxtilə Mustafa Quliyevin dediyi «müsəlman tənqidinin» qalıqları ilə mübarizə edilməlidir». (Bax: Cəfərov C. Əsərləri. İki cilddə, 2-ci cild, Bakı, 1968, səh. 388-389.) Beləliklə də ―Körpüsalanlar‖ romanı ilə bağlı ―müsəlman tənqidinin‖ qalıqları‖na yekun vuruldu. Bu məsələyə münasibətdə yekun olaraq bildirək ki, 60-cı illərdən başlayan və sonrakı dövr Azərbaycan ədəbi tənqidini və ümumiyyətlə, ictimai fikrini tədqiq edərkən, aşkar görsənir ki, həmin illərdə ortaya çıxmış «Səriyyə məsələsi» xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və ən başlıcası isə, bir tərəfdən vulqar sosioloji təfəkkür tərzində, digər tərəfdən isə, yalançı xəlqilik konsepsiyasının süqutu üçün dönüş mərhələsi təşkil edir. Ədəbi tənqid sübut etdi ki, «Körpüsalanlar» və bu povestin qəhrəmanı Səriyyə obrazı həm bədii-estetik cəhətdən, həm də mövzu baxımından Azərbaycan nəsrində tamam yeni bir hadisə idi və özü ilə keyfiyyət dəyişikliyi gətirdi, ədəbi mərhələyə çevrildi, eyni www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 95 zamanda, ədəbi tənqiddə qeyd etdiyimiz dönüş mərhələsinin yaranmasına səbəb oldu. İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının ən səriştəli təd- qiqatçılarından biri, bizim gözəl tənqidçimiz Yaşar Qarayev yazırdı: «Söyüdlü arx» (1958), «Körpüsalanlar» (1960), «Dağlar arxasında üç dost» (1963) – bu əsərlərdə ifadə olunan yenilik, hər şeydən əvvəl, müəllifin «müsbət qəhrəman» və «mənəvi gözəllik» anlayışını o illərin stereotip ölçü, qəlib və normalarından fərqləndirən cəhətlərdən idi. Belə ki, müəllif bilavasitə mövcud ədəbi ənənədən yox, həyatdan, ictimai və mənəvi-əxlaqi inkişafda yeni mərhələnin formalaşdırdığı nəslin üzərində müşahidələrdən çıxış edərək, müasir insan, məişət və əxlaq haqqında öz anlayışlarını irəli sürürdü.» (Bax: Qarayev Y. «Xarı bülbülün nağılı», Bakı, 1995, səh. 19.) Tənqidçilərimizin bir qismi ―Körpüsalanlar‖ poves- tinin baş qəhrəmanı Səriyyə obrazının xarakterindəki yeniliyin, novatorluğun, qadın düşüncə və rəftarındakı müstəqilliyin, sərbəstliyin, azadxahlığın ziddiyyətli hal, xasiyyət, rəftar kimi yozulmasında, əlbəttə ki, haqlı deyildilər... Amma sonrakı mərhələlərdə, elə indinin özündə də, xüsusən ədəbiyyatşünaslığımızda bu obraza artıq yenidən qayıdış, yeni təhlillərlə yanaşma mövcuddur və davam etməkdədir ki, bu da ―Körpüsalanlar‖ romanının daimi mövcud olan müasirliyindən və yüksək bədiilik prinsipi ilə yaradıldığından xəbər verir. Bu cəhətdən ədəbi tənqidimizin Yaşar Qarayev, Akif Hüseynov, Nizaməddin Şəmsizadə, Vaqif Yusifli, Şirindil Alışanov, Tehran Əlişanoğlu və s. bu kimi nümayəndələrinin əsərlərində müəyyən ədəbi faktlar mövcuddur... Bir neçə bariz misalla kifayətlənək: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 96 Akif Hüseynov əsərin geniş təhlilindən sonra yazır: ―İlyas Əfəndiyevin ―Körpüsalanlar‖ povestinin qəhrəmanı Səriyyədə şəxsi sərbəstlik hissi çox güclüdür. ...Təhkiyyənin emosionallığı, lirizmi, psixoloji səhnələri ilə maraq doğuran bu əsərdə müəllif həmin xarakteri incə detallarla nəzərə çarpdırır, fəhlə surətlərini məhəbbətlə, səmimiyyətlə yaradır və Səriyyənin hərəkələrini məhz əks əxlaqi sifətlərin uyuşa bilməməsindən doğan təbii bir hal kimi təqdir edir. Bu uyuşmazlıq Səriyyənin həssas təbiətində və müşahidələrində, pak mənəviyyatının şüa- sında öz qabarıq inikasını tapdığı kimi, onun intixabı ilə də naqisliyin mənəvi cəzası, inkarı, nəcib keyfiyyətlərin təsdiqi kimi səslənir.‖ (Bax: Hüseynov A. Müxtəlifliyin birliyi, bakı, Yazıçı, 1983, s.199.) Filologiya elmlər doktoru, tənqidçi-ədəbiyyatşünas Vaqif Yusifli isə ədibin yaradıcılığına indiki dövrdə də dərin marağın olma səbəbini onun müasirliyində görərək yazır: "... Həmişə müasir İlyas Əfəndiyev... Onun haqqında düşünəndə hər şeydən öncə, bu müasirlik ifadəsi yada düşür. Yəni həmişə təzə, təravətli, novator bir sənət." (Bax: "Azərbaycan" qəzeti, 3 oktyabr 2001.) Tənqidçi Tehran Əlişanoğlu da özünəməxsus bir üslubda yazır: "Bizim nəsrdə bütün XX əsr boyu keçən bir "qadın mövzusu" vardır. Mən onu "qadın emansipasionu" şəklində qabardıram, ... cəmiyyət həyatında qadın oyanışı, qadının cəmiyyətdə yerini axtarması. Bizdə bu bir xəttdir. 30-cu illərdə sosial plandadır. 50-60-cı illərdə nəsrdə güclü publisist aksentlə aktuallaşır. Məsələn, İlyas Əfəndiyevin qadın obrazları. Siz (Sema Doqan) deyən başlanğıclar lirik məzmunda artıq Nuriyyədə var – "Söyüdlü arx" əsərində, azadlıq Yüklə 3,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|