Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
146 əsasını onun elastiki hissəsindən ibarətdir, bu kvars sapa yapışdırılmış rəqqasdan ibarətdir, kvars. sap tarım çəkilərək qravimetrin çərçivəsinə bağlanılır (şəkil 48b). Rəqqasın tarazlıq vəziyyəti kvars sapın burulma elastik qüvvəsi hesabına (üfüqi müstə- vidə) bir də əsas yayın elastiklik qüvvəsi hesabına yaradılır (əldə olunur). Prinsip etibarı ila sistemin işi kompensasiya üsuluna əsaslanır. Nəticə aşağıdakından ibarətdir. Sərbəstdüşmə təcili dəyişdikdə rəqqasın ilk tarazlıq vəziyyətindən kənara çıxması o vaxta qədər davam edir ki, yayı deformasiyaya məcbur etdirən qüvvə və kvars sapın burulma elastik qüvvələri təcilin dəyişməsi ilə tarazlaşsın. Rəqqası üfuqi vəziyyətə gətirmək üçün qravimetrdə tarazlaşdırcı sistem qoyulmuşdur, bu ölçü yayı və hüdudlarla təqdim olunur. Xariçi qabda qoyulmuş mikrometrik vintlə 2 (şəkil 48 bax) ölçü yayı o qədər fırladılır ki, rəqqasın kölgəsi mikroskopun borusunda olan sıfır bölgüsü ilə üst-üstə düşsün. Sərbəstdüşmə təcilinin qiymətini hesabat şkalasından mikrometrin fırlanma dövrlərindən götürürlər. ölçülən qiyməti sərbəstdüşmə təcili vahidlərinə çevirmək üçün (milliqal) əvvəlcədən cihazın ölçmə sistemindəki şkalanın bir bölgüsünün qiyməti ilətəyin olunur. Şkalanın bir bölgüsünün qiyməti mikrometrin bir dövrünə düşən milliqalın sayıdır. Qravimetrin dərəcələnməsi çöl işinə başlamazdan qabaq, həm də iş qurtardıqdan sonra aparılır. Eyni zamanda hər dəfə qravimetr təmirdən çıxdıqdan sonra dərəcələmə işi məcburi aparılmalıdır. Dərəcələmənin dəqiqlyi, planalınmanın dəqiqliyindən asılıdır. Qravimetrlər sərbəstdüşmə təcili məlum olan məntəqələrdə dərəcələdikdə ölçmələri üç-beş məntəqədə aparmaq lazımdır (Qravimetrik təcrübə meydanı). Əgər sərbəstdüşmə təcilinin iki məntəqədə dəyişməsi g -dirsə, onda birinci məntəqədə ölçülən qiymət n 1 , ikincidəki n 2 , onda şkalanın bir bölgüsünün qiymətini təyin etmək üçün sərbəstdüşmə təcilinin dəyişmə qiymətini bu iki məntəqədə götürülən qiymətlər fərqinə bölsək, ala bilərik C= 2 1 n n g n g 147 Bütün məntəqələrdə aparılan hesablamaların qiymətlərinin orta hesabi qiyməti şkalanın bir bölgüsünün qiyməti kimi götürülür. §47. Qravitasiya variometri və qradientometrlər haqda qısa məlumat Qrayitasiya potensialının ikinci törəməsini təyin etmək üçün variometr və qradientometrlərdən istifadə olunur. Bu cihazlar Yer səthində qravitasiya sahəsinin dəyişməsinə çox həssasdırlar. Cihazın əsas hissəsi burulma tərəzisidir, yüklər müxtəlif üfüqi müstəvilərdə yerləşir (şəkil 49). Volfram, iridiumlu platin, yaxud əridilmiş kvars sapdan asılmış, uclarına yük bağlanmış içi boş boruya tərəzinin qolu deyilir. Tərəzinin qolu müxtəlif quruluşa malik ola bilər, sapdan asılaraq fırlanır, böyük dövrlü rəqsi hərəkət edir, belə tərəzilərdə rəqsi hərəkətin sönməsinə uzun vaxt sərf olunur. Şəkil 49. Burulan tərəzilər; a-qollu, b-üfüqi, v-z şəkilli, q-meylli, d-Q şəkilli Qolun hərəkəti müşahidə məntəqəsində qravitasiya sahəsinin xüsusiyətindən, nəticə etibarı ilə hədəfin geoloji quruluşundan asılıdır. Əgər cihazı bircinsli qravitasiya sahəsinə qoymuş olsaq, onda sərbəstduşmə təcilinin qiyməti bütün nöqtələrdə həm qiymət, həm də istiqaməti cəhətdən eyni olaçaq və üfüqi fırlanma momenti yaratmayaçaqdır. Tərəzi sapdann asılmış vəziyyətində dayanacaqdır. Əgər cihazın yaxınlığında böyük (yaxud kiçik) sıxlığa malik olan geoloji hədəf yerləşirsə və bu hədəfin sıxlığı bunu əhatə edən mühitə nisbətən dəyişirsə, onda burada sahə bircinsli olmayacaq, tərəzinin gözlərindəki yuklərə (sağ və sol yuklərə) təcilin vektorunun qiymə- 148 tindən və istiqamətindən asılı olaraq sahələr müxtəlif cür təsir edə- cəkdir. Bu qüvvənin komponentləri (buqüvvəni təşkil edən hissələr) üfüqi müstəvi üzərində çüt qüvvə yaradacaqdır, bu da tərəzinin qolunu o vaxta qədər fırladacaqdır ki, bu cüt qüvvələrin təsiri tərəzi- nin qolu asılan sapın elastik burulma qüvvəsi ilə tam tarazlaşsın. Beləliklə, tərəzinin qolunun vəziyyəti qravitasiya sahəsinin qeyri bircinsli olub olmamasından asılıdır. Bu qeyri-bircinslilik variometr- lə ölçülur. Cihazın daxilində burulma tərəzisinin vəziyyəti optik sistemin köməyi ilə müəyyən olunur, ya fotolövhəyə yazılır yaxud da cihazın şkalasından hesabat götürülür (qradientometr). Əgər sistem asılmış kvars sapın açılmış vəziyyətini n 0 , sahənin təsiri ilə sapın burulmuş vəziyyətini n 1 qeyd etmiş olsaq, onda tərəzinin qollarının tarazlıq tezliyini aşağıdakı düsturla göstərmək olar. n 1 -n 0 =a(W xy cos2 +W sin 2 2 )+b(W yə cos +W xə sin ) burada a və b sabit kəmiyyətlərdir və sapın elastikliyindən, ətalət momentindən, tərəzinin mərkəzdənqaçma momentindən və cihazın optik dəstəyindən asılıdır. tərəzinin qolu ilə x oxu arasında olan bucaqdır, həmişə tərəzinin qolunu cənuba yönəldir, Wxə,Wxy, W yə , W isə qravitasiya potensialının ikinci törəmələridir. Qravitasiya variometrlərinin bir yox, iki qolu vardır. Ona görə də müşahidəni üç azimut istiqamətində aparmaq kifayətdir. Qravitasiya variometrlərində bir azimutdan başqasına keçid saat mexanizminin köməyi ilə avtomatik olur. Ölçü qiymətlrini yazmaq, şəkil çəkmək üçün lövhələrdən istifadə olunur. Bizim respublikada heç bir qravimetrik çihaz buraxılmır, mənə elə gəlir ki, buna heç ehtiyac da yoxdur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|