Xələfli A. A

 
171 
dəyişməyə  məruz  qalır.  Ona  görə  də  ölçülən  xüsusi  müqavimətin 
qiyməti  şərtidir,  bunu  fərz  olunan  xüsusi  müqavimət  adlandırırlar. 

f
=K·

U/I  qiyməti  kəsilişin  geoloji  quruluşundan  asılıdır.  Əgər 
kəsilişdə yaxşı keçirici hədəf varsa, onda cərəyan keçiriciliyi böyük 
olan  hədəfdə  cəmləşir.  Bu  səbəbdən  hədəfi  özündə  yerləşdirən 
mühitin sıxlığı azalır və Yerin səthində keçiriciliyi böyük olan  
hədəfin üzərində 

f   
az qiymətlə  müşahidə  olunacaq.  Əgər  hədəf  pis 
keçiricilikli  mühitdirsə,  onda  cərəyan  həmin  hədəfin  kənarlarından 
axmağa başlayacaq, yəni hədəfin yerləşdiyi mühitdə cərəyanın sıxlığı 
artır,  səthində  pis  keçirici  mühitin  üstündə 

f 
qiymət  artır.  Geoloji 
quruluşdan  asılı  olaraq 

f
  –in  dəyişkənliyi  imkan  verir  ki,  elektrik 
kəşfiyyat  üsulunu  həm  yaxşı  keçirici,  həm  də  pis  keçirici  mühitin 
axtarılmasında istifadə edə bilək.      
 
§56. Elektrik kəşfiyyatında istifadə olunan əsas qurğular 
Elektrik  kəşfiyyatının  bütün  modifikasiyaları  ilə  geoelektrik 
kəsilişlərdə süxurun xüsusi elektrik müqaviməti təyin edilir bu üsula 
müqavimət  üsulu  deyilir.  Bu  üsulda  elektrik  sahəsini  süni  olaraq 
yaradırlar,  bunun  üçün  xususi  qurğular  düzəldilir.  Bu,  qarşı-qarşıya 
duran  iki  qidalandırıcı  A  və  B  və  qəbuledici  MN  elektrodlarından 
ibarətdir. AB elektrodları və cərəyan şiddəti I-ni ölçən cihaz cərəyan 
mənbəyinə  birləşdirilir,  MN  qəbuledicilərində  yaranan 

U  gərgin-
liyini  ölçən  cihaz  birləşdirilir  (şəkil  55  bax).  Bu  cür  quruluşlu 
qurğunu elektrik kəşfiyyatı  üsullarında da istifadə etmək olar. 
Simmetrik  dörd  elektrodlu  qurğu  AMNB,  hal-hazırda  elektrik 
kəşfiyyatı  işlərində  geniş  istifadə  olunan  qurğulardan  biridir.  Sim-
metrik qurğuda (şəkil 56a) eyni metaldan hazırlanmış elektrodlar bir 
düz  xətt  üzrə  qurğunun  mərkəzindən  eyni  məsafədə  yerləşdirilir. 
Qurğunun mərkəzi qəbuledicinin orta nöqtəsi O (şəkil 56 bax) r
AM
=
 
r
BN
,
 
r
AN 
r
BM
 götürülür: MN xəttində potensiallar fərqi 

U ölçülur, AB 
xətdində isə    I  cərəyan şiddəti ölçülür. Hər bir müşahidə məntəqəsi 
üçün  qurğunun  mərkəzi-orta  nöqtəsi  O  hesablanılır. 

f
=K·

U/I 
Qurğunun  sabitini  ümumi  düstürla  hesablayırlar.  Bir  halda 

---

 
172 
elektrodlar  arasında  olan  məsafə  (AM=BM,  AN-BN)  bərabər 
olduqda düstüru sadələşdirmək olar. K= 

r
AM 
r
AN
/r
MN 
Üçelektrodlu  qurumu  AMMB
∞
  olan  bu  qurğunu  şərti  olaraq 
üçelektrodlu adlandırırlar, çünki qidalandırıcı elektrodlardan biri (B) 
çox uzaqlara aparılıb Yerə birləşdirilir, belə ki, elə məsafəyə ki, qə 
bulediçi  MN  elektrodlarında 

U
MN 
(B)‹‹ 

U
MN 
(A)    şərti  ödənilsin. 
Əməli  cəhətdən  B  elektrodunu  qurğunun  mərkəzindən-  O 
nöqtəsindən AO-ya qədər olan məsafədən 10-15 dəfə çox məsafəyə 
aparmaq lazımdır. B elektroduna, naqilə qənaət etmək üçün B ele 
ktrodunu  profilin  mərkəzinə  perpendikulyar  qoymaq  olar  (şəkil  56 
b,c).  MN  xətti  üzrə  cihazla 

U,  AB  xətti  üzrə  isə  I  ölçülur. 

f
=K·

U/I  düstüru  ilə  hesablanır.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  r
BM
  və 
r
BN
 sonsuz böyükdur, onda 1/r
BM
 1/r
BN
   çox kiçik kəmiyyət olacaq, 
bunları nəzərə almamaq olar:  
                                                K= 2

r
AM 
r
AN
/r
MN
 
İki  elektrodlu  qurğu  AMN
1
B
1
  üç  elektrodlu  qurğudan  onunla 
fərqlənir ki, burada B elektrodundan başqa qəbulediçi elektrod N də 
sonsuzluqda  yerləşdirilir  (şəkil  56  q).  Beləliklə,  ölçülən  potensiallar 
fərqi  A  elektrodunun  yaratdığı  həqiqi  U
M
  potensialına  bərabərdir. 
Belə halda                                                            
                                       

f
=K·

U/I         K=2

r
AM      
olur. 

---

 
173 
 
Şək. 56.
 
Müqavimət üsulu qurğuları. 
a-  dördelektrodlu  simmetrik,  b-  üçelektrodlu  B  elektrodu  profil  boyu 
sonsuzluğa  aparılır.v  -  üçelektrodlu  B  elektrodu  profilə  perpendikulyar 
olaraq  sonsuzlumğa  aparılır.  q  -  ikielektrodlu,  d-  dipollu  ABM
1
N
1
;
 
-
azimutlu  ABM
2
N
2
-radius  boyunca;  ABM
3
N
3
-perpendikulyar;  ABM
4
N
4
-
paralel  
ABM
5
N
5
-bir ox boyunca;  b-ekvator üzrə AVM
6
N
6
.B 
 
Dipol  qurğusu  ABMN.  Bu  qurğuda  qidalanan  və  qəbul  edən 
xətlər biri digərinə nisbətən öz ölçülərindən 3-4 dəfə və yaxud daha 
çox  məsafələrdə  yerləşdirilmişdir.  Dipol  qurğusunun  ölçüsü 
dipolların  mərkəzləri  arasındakı  məsafəyə  deyilir  OO
’
.  Dipolların 

---

 
174 
qarşılıqlı yerləşməsindən asılı olaraq aşağıdakı qurğuları bir-birindən 
fərqləndirirlər (şəkil 56 d): 
1.Azimutal-ölçmə  qurğusunun  oxu  O  nöqtəsində  R  radiuslu 
cevrəyə  toxunan  istiqamətində  yönəlir.  2.Radial  istiqamətində  olan-
MN  oxu  R  radiusuna  paraleldir.  3.Şaquli  dipolun  oxları  qarşılıqlı 
perpendikulyardır.  4.Paralel  dipolun  oxları  öz  aralarında  paraleldir. 
5.Xətt üzrə dipolun oxları bir xətt üzrə yerləşir. 6.Ekvatorlu dipolun 
oxları paraleldir və mərkəzləri bir şaqulu xətt üzərində yerləşir. Hər 
bir  dipol  qurğusu  üçün  K    çox    mürəkkəb    düstürla    (üç  elektrodlu  
qurğudakı  kimi AMNB
∞ 
 və BMNA
∞
) hesablanır: 
K=K
AMN
K
BMN
/(K
AMN
-K
BMN
)-dir. 
Üç elektrodlu qurğunun sabitinin hesablanması yuxarıda verilib. 
Daha çox tez-tez istifadə olunan qurğuların sabiti (MN şərtləri ödənildikdə aşağıdakı düstürlarla təyin olunur  K=2

r
3
/r
AB
r
MN  
Radius istiqamətində və xətt uzrə olan qurğular  
üçün MN K=

r
3
/r
AB
r
MN 
–dir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ELEKTRİK KƏŞFİYYATINDA İSTİFADƏ OLUNAN 
CİHAZ VƏ LƏVAZİMATLAR 

---