Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
168 dielektriklərdə əlavə gərginlik yaranır, yəni törəmə elektrik sahəsi yaranır, Buna yaradılmış qütbləşmə (polyarizasiya) deyilir. Qütbləşmə bunu yaradan sahənin gərginliyindən yox, elektron və ion keçiriçi səthlərin ayrılma sahəsindən asılıdır. § 55. Yerdə süni elektrik sahəsinin yaratma üsulları Yerdə süni elektromaqnit sahəsini müxtəlif üsullarla yaratmaq və tədqiq etmək olar. Elektromaqnit sahəsini yerdə yaratmaq üçün iki üsul mövcuddur: 1.Qalvanik üsul belə təsvir olunur, iki keçirici metal çubuq yerə müəyyən dərinliyə qədər çalınır və metal çubuqlar sabit yaxud dəyişən cərəyan mənbəyinə birləşdirilir. Keçirici metal polad çubuqlardan ibarətdir, uzunluğu 0,7-1,5 m-ə qədər, diametri 2 sm-dir. Bunlara qidalandırıcı elektrodlar deyilir: A və B. Tutaq ki, A elektrodunu cərəyanın müsbət qütbünə, V elektrodunu mənfi qütbünə birləşdirirlər (şəkil 55). Şək.55. Bircinsli mühidə iki nöqtəvi cərəyan mənbəyinin yaratdığı sahə (kəsilişdə). 1. cərəyan xətləri 2. eqvipotensial xətlər. Fəzanın alt yarımhissəsinin istənilən nöqtəsində yaranan sahə A və B elektrodlarının yaratdığı sahələrin cəminə bərabərdir. Yer qabığında yaranan elektrik sahəsinin yaranma xüsusiyyəti kəsilişin elektrik xassələrindən, qidalaycı elektrodların ölçülərindən və isti- fadə olunan cərəyanın tezliyindən asılıdır. İnduktiv üsulda sahə mənbəyi yerə birləşdirilməmiş konturlardan ibarətdir ki, istənilən generatordan qidalandırıla bilər. Bu üsulun 169 üstünlüyü ondan ibarətdir ki, üsulu istənilən şəraitdə, qayalıq, buzlaqlıq yerlərdə yerə elektrodlar çalmaq mümkün olmayan yerlərdə, yəni Yerin səthi böyük daş parçaları ilə örtülü olan ərazilərdə, həm də böyük müqavimətli süxurlarla təmasda olan ərazilərə tətbiq etmək olar. Elektrik sahəsini yerə çalınmış MN elektrodlarını cihaza birləşdirməklə, bunlar arasındakı potensiallar fərqini ölçməklə təyin edilir. O üsullar var ki, dəyişən elektromaqnit sahəsindən istifadə olunur, orada sahənin həm maqnit, həm də elek - trik sahəsinin tərkib hissələri ölçülür. Elektrik sahəsinin tərkib hissəsini təyin etmək üçün sabit cərəyanda olduğu kimi MN qəbuledici elektrodlardan istifadə olunur. Maqnit sahəsinin tərkib hissəsini təyin etmək üçün çoxsarğılı induktiv çərçivədən istifadə olunur. Bircinsli mühitdə nöqtəvi yükün yaratdığı elektrik sahəsinin xüsusiyyətlərinə baxaq. Nöqtəvi A və B elektrodları vasitəsi ilə (cərəyan qüvvə xətləri istiqa-mətində A-dan B-yə doğru axır) elektrik sahəsi yaradılır. AB elektrodları arasında istənilən nöqtədə MN qəbuledicilərin köməyi ilə bu nöqtələr arasında potensiallar fərqini ölçürlər, MN çubuqları ya misdən ya da latundan hazırlanır. Elektrik sahəsinin hər bir nöqtəsi potnsialla təsvir olunur, bunun qiyməti sahəni yaradan cərəyanın şiddətindən, mühitin xüsusi müqa- vimətindən və qidalayıcı A və B elektrodlara qədər olan məsafədən asılıdır. Yer səthində M nöqtəsində potensial U m olacaq, bu potensial A və B elektrodları ilə yaradılır. U m = U mA + U mv U mA = I/2 r AM U BM = I/2 r BM U M = ) 1 1 ( 2 BM AM r r Müxtəlif potensiallı nöqtələri bir –biri ilə birləşdirən xətt ekvipotensial adlanır (şəkil 32 bax). Əgər Yer səthində N nöqtəsini götürmüş olsaq, onda bu məntəqədə potensialın qiyməti U N = ) 1 1 ( 2 BN AN r r - dir 170 Onda Mvə N məntəqələri arasında potensiallar fərqi U=U M –U N = ) 1 1 1 1 ( 2 BN AN BM AM r r r r ) 1 1 1 1 ( 2 BN AN BM AM r r r r I U İkinci vuruğu K hərfi ilə işarə edərək bunu qurğunun əmsalı adlandıraq. K· U/I U M və N nöqtələri arasında potensiallar fərqidir. I qidalandırıcı xətdə cərəyan şiddəti, isə süxurun xüsusi müqavimətidir. Bütün elektrik üsullarında süxurun xüsusi müqaviməti yuxarıdakı düsturla hesablanılır. Qeyd etmək lazımdır ki, potensialın qiyməti və elektrik sahəsinin gərginliyinin paylanma xüsusiyyəti A və B elektrod- larından olan məsafəsindən asılı olaraq mürəkkəb xüsusiyyətə malik- dir, yalnız AB-nin orta hissəsində bu potensial (AB-nin 3 1 -nə bərabər olur) dəyişməz qalır. Buna görə də elektrik sahəsi A və B elek- trodlarının orta hissəsində aparılır, burada potensialın qiyməti yalnız geoloji quruluşdan asılı olur. Cərəyanın Yerin dərin qatlarına keçməsi kəsilişdə geoelektrik parametrlərin xüsusiyyətlərindən və qidalandırıcı elektrodların AB ölçülərindən asılıdır. AB elektrodları arasındakı ölçü çox olduqca cərəyanın Yerin dərin qatlarına daxil olması bir o qədər çox olur. Hesablamalar göstərir ki, tədqiqatın dərinliyi 0,5-0,1 AB qədər olur, mürəkkəb geoloji kəsilişlərdə bu dərinlik daha az olur. Xüsusi müqavimət bircinsli mühiti təsvir edir. Təbiətdə belə mü- hitə çox nadir hallarda rast gəlinir. Bəzi elektrik kəşfiyyatının əsas məqsədi də faydalı qazıntılarla zəngin olan filiz və qeyri-filiz yataqlarını aşkar etməkdir. Bu yataqlar müxtəlif süxurların içərisində yerləşir(qeyri bircinsli mühitdə). Qeyri – bircinsli mühitdə təyin olunan xüsusi müqaviməti süxurun həqiqi müqaviməti kimi qəbul edə bilmərik, çünki bu obyekti əhatə edən mühitin təsiri nəticəsində Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|