Xülasə Tədqiqatın məqsədi ni müasir qloballaşma şəraitində nüvə energetikasının özəl

117

AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 3/2012.

baxmayaraq, kifayət qədər stabil izotopdur (yarımparçalanma dövrü 4.5 milyard il)

və istilik neytronlarının təsiri ilə nüvə reaksiyasında iştirak etmir. Uran-235 (

92

U

235

)

izotopu yeganə təbii nüvə yanacağıdır. Eyni zamanda, onun iştirakı olmadan süni

nüvə yanacağı plutonium 

94

Pu

239

və 

92

U

233

izotoplarını (bu izotopdan həm də AES-

də nüvə yanacağı kimi istifadə etmək nəzərdə tutulur) əldə etmək mümkün deyil.

Lakin 

92

U

235

izotopunun təbii uranda miqdarı çox azdır (0,7%) [7, s. 151-155]. Bu

səbəbdən,  nüvə  yanacağının  hazırlanması  zamanı  təbii  uranda  onun  zəngin-

ləşdirilməsi zəruridir.

Zənginləşdirilmiş  urandan  bir  neçə  millimetrlik  həblər  şəklində  olan  nüvə

yanacağı xüsusi poladdan və yaxud sirkonium əsaslı xəlitədən hazırlanmış hermetik

istilikayırıcı elementlərdə yerləşdirilir. İstilikayırıcı elementlər heterogen reaktor-

larda aktiv zonanın əsas konstruksiya elementidir. İstilikayırıcı elementlərdə istilik

enerjisinin ayrılması ilə xarakterizə olunan uran-235 izotopunun (

92

U

235

) bölünməsi

baş verir və alınan enerji istilikdaşıyıcıya ötürülür. Müasir energetik reaktorlarda is-

tilikayırıcı elementlər diametri 9,1-13,3 mm, uzunluğu bir neçə metr olan sirkonium

və ya nikelli poladdan hazırlanmış mil şəkilli qurğudur [11, II cild, s. 269]. İsti-

likayırıcı elementlər rahat istifadə olunması məqsədi ilə bir neçə yüz istilikayırıcı

elementdən ibarət olan istilikayırıcı kaset (yığım) şəklində birləşdirilir. Bir isti-

likayırıcı kaset 150-350 istilikayırıcı elementdən ibarət olur, reaktorun aktiv zonasına

isə 200-450 istilikayırıcı kaset yerləşdirilir. Reaktorun gücündən, növündən, for-

masından, aktiv zonanın ölçüsündən asılı olaraq, istilikayırıcı elementlərin ölçüsü

və istilikayırıcı kasetlərdə istilikayırıcı elementlərin sayı müxtəlif ola bilər. Kimyəvi

tərkibinə görə nüvə yanacağı metallik (U), oksid (UO

2

), karbid (PuC

1-x

), qarışıq

(PuO

2

+UO

2

) ola bilər [16, s. 268-284].

Uranın zənginləşdirilməsi - hasil olunan təbii uran kütləsində uran-235 (

92

U

235

)

izotopunun uran-238 (

92

U

238

) izotopuna nisbətən miqdarının artırılmasından ibarət

olan mürəkkəb fiziki prosesdir. İzotopların kimyəvi xassələri eyni olduğundan onları

kimyəvi üsulla ayırmaq mümkün deyil. Uranın zənginləşdirilməsi istehsalatda əsasən

setrofuqa və qaz-diffuziya üsulu ilə həyata keçirilir. Hazırda əsasən sentrofuqa üsu-

lundan istifadə edilir. Burada qazvari UF

6

molekulları sentrofuqa qurğusunun da -

xilində sürətli dairəvi hərəkətə məruz qalır. Nəticədə kütlə fərqinə görə izotopların

ayrılması baş verir (fiziki proses). Sonra alınan zənginləşdirilmiş maddə yenidən

metallik vəziyyətə gətirilərək ondan nüvə yanacağı istehsal edilir.

Yarımparçalanma dövrü - bu müddət ərzində radioaktiv maddələr öz şüalanma

xassəsinin yarısını itirir. Məsələn, müəyyən miqdar yod 131 izotopunun (

53

I

131

) yarısı

təqribən səkkiz gün ərzində parçalanaraq stabil vəziyyətə gəlir (Bu izotop nüvə

qəzaları zamanı ətrafa yayılan ən təhlükəli maddələrdəndir). Radioaktiv izotop ların

yarımparçalanma dövrü müxtəlif olur.

Qeyd olunmalıdır kı, uranın planetar ehtiyatları 1,5 milyon ton hesablanır və bu

ehtiyatlar, əsasən, Şimali Amerika, Avstraliya, Braziliya, Cənubi Afrika, Qazaxıstan

---

və qismən də Rusiyada cəmləşmişdir. Bundan başqa, dünyada əlavə olaraq daha 1,0

milyon ton uran ehtiyatının da mövcudluğu təxmin edilir [19, s. 47-49].

5. Qlobal rezonanslı nüvə qəzaları

Nüvə energetikasında ən böyük təhlükə hər hansı  səbəbdən radioaktiv maddələrin

ətraf mühitə atılması ilə nəticələnən qəzanın baş verməsidir. Çünki heç bir texnogen

qəza ətraf mühitə vurduğu zərərə görə AES-lərdə baş verən qəza ilə müqa yisə edilə

bilməz.

AES  tikintisi  zamanı  ən  vacib  məsələlərdən  biri  onun  yerinin  seçilməsidir.

Tələblərə görə stansiyanın yerləşdiyi ərazidə torpaq möhkəm olmalı, ərazidə güclü

zəlzələlərin başvermə etimalı çox az olmalıdır. Burada praktiki mövqe seçimi belədir

ki, stansiyanın yerləşdiyi ərazidə küləyin istiqaməti böyük şəhərlərə və məhsuldar

torpaqlara deyil, əhalinin az məskunlaşdığı ərazilərə və mümkün olduqca dənizə is-

tiqamətlənməlidir. Reaktorun soyudulması üçün stansiyanın böyük su mənbələrinin

yaxınlığında tikilməsi də vacib şərt hesab olunur. Müasir ETT imkan verir ki, təh-

lükəsizlik baxımından nüvə reaktorunda gedən bütün proseslər son dərəcə dəqiqliklə

izlənilsin, nüvə reaksiyası daimi nəzarətdə saxlanılsın.

Nüvə enerjisi insanları ətraf mühitə istixana effekti yaradan qazlar atmadan, nis-

bətən ucuz enerji ilə təmin etsə də, onun radiasiya kimi çox təhlükəli xüsusiyyəti

var.

Nüvə enerjisindən istifadə edilməyə başlandıqdan bəri AES-lər və digər nüvə

qurğularında ətraf mühitə radioaktiv maddələrin sızması ilə nəticələnən bir sıra

qəzalar baş vermişdir. AEBA nüvə enerjisi müəssisələrində baş verən qəzaları 7 bal-

lıq şkala üzrə qiymətləndirir. Atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadəyə baş-

landıqdan  sonra  görülən  bütün  təhlükəsizlik  tədbirlərinə  baxmayaraq  sahə  üzrə

ümumilikdə yüzdən çox qəza hadisəsi baş versə də ətraf mühitə vurduğu zərərə görə

5 hadisə xüsusi fərqlənir [23]:

1. Keçmiş SSRİ-nin qapalı “Çelyabinsk-40” şəhəri (indiki Ozersk) yaxınlığında

1957-ci ildə “Mayak” kimya kombinatında baş verən qəza Şərqi Uralda böyük

ərazini radioaktiv çirklənməyə məruz qoymuşdur. Soyutma sisteminin sıradan çıx-

ması nəticəsidə təqribən 80 m

3

yüksək radioaktivliyə malik nüvə tullantısı olan 300

m

3

həcmlı anbar partlamış və atmosferə təqribən 20 mln. küri radiyasiya atılmışdır.

Maye və bərk aerozollardan ibarət olan radioaktiv bulud küləyin istiqaməti boyu

ümumilikdə 23 min km

2

ərazini radioaktiv hissəciklərlə çirkləndirmişdir. Qəzanın

nəticələrinin aradan qaldırılmasında yüz minlərlə hərbi və mülki şəxs iştirak etmiş

və onlar əhəmiyyətli dərəcədə şüalanmaya məruz qalmışlar. Hazırda təqribən uzun-

luğu 300 km, eni 5-10 km olan “Şərqi Ural radioaktiv ərazisi” qoruq elan edilmiş,

yüksək radioaktiv fon olan bu ərazidə hər hansı kənd təsərrüfatı fəaliyyəti qadağan

edilmişdir. 

E.Hacızadə, F.Hüseynov. Nüvə energetikası: ekoloji-iqtisadi dəyərləndirmələr və inkişaf perspektivləri  

118

---