Xx əsrin ikinci yarısında dünya iqtisadiyyatında gedən obyektiv iqtisadi proseslərin nəticəsi olaraq beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin məzmununda və strukturunda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir
Yüklə 0,73 Mb.
|
|
Mənbə: «Balance of Payments Statistics Yearbook» -un 1961, 1971, 1981, 1986, 2001-ci il nəşrləri. İEOÖ-in isə üsenziya idxalında xüsusi çəkiləri 28,9%-ə qalxmışdır. Buna müvafiq olaraq onların illik liseziya ödənişlərinin miqdarı 4,3 mlrd. doll.-dan artıq olmuşdur. 1985-2000-ci illəri əhatə edən dövrdə dünya ölkələrində elm və texnikanın görünməmiş sürətlə inkişafı, elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işləri sferasında ixtisaslaşmanın güclənməsi, elmi-texniki nailiyyətlərin mənəvi köhnəlmə müddətinin hədsiz dərəcədə azalması və digər bu kimi obyektiv amillərin təsiri nəticəsində beynəlxalq lisenziya ticarəti olduqca böyük sürətlə artmışdır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, 1985 -1998-ci illər arasında beynəlxalq lisenziya ticarətinin ümumi dövriyəsi 4 dəfədən çox artaraq 30 mlrd. doll.-dan 125 mlrd. doll.-a çatmışdır. Çox maraqlıdır ki, bu dövr ərzində İEOÖ -lərin lisenziya ixracında xüsusi çəkisi 0,7%-dən 3%-ə qədər artmışdır. Digər tərəfdən isə onların dünya lisenziya idxalında payları 28,9%-dən 16%-ə enmişdir. Bu hər şeydən əvvəi İEÖ-lərin öz aralannda lisenziya mübadiləsinin artması ilə əlaqədar olmuşdur. Beləliklə, hazırda dünya lisenziya ixracının 97%-i , idxalının 84%-i və bununla da, beynəlxalq lisenziya ticarətinin ümumi həcminin 91%-i İEÖ -lərin payına düşür. Hər bir ölkənin beynəlxalq lisenziya ticarətindəki mövqeyi öikənin iqtisadi gücü, elmi-texniki potensialının inkişafı səviyyəsi və strukturu ilə müəyyən olunur. Hal-hazırda dünya ölkələrinin böyük əksəriyyəti eyni zamanda həm üsenziya alıcısı, həm də satıcısı kimi çıxış edirlər. Müasir dövrdə ABŞ yeganə ölkədir ki, onun lisenziya ixracı həmişə lisenziya idxalından çox olmuşdur. Digər sənayecə yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə isə bəzi illərdə lisenziya idxalı lisenziya ixracını üstələmişdir. (Cədvəl 2) Tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, bütün dövrlərdə əhəmiyyətinə görə beynəlxalq lisenziya tiçarətinin ən mühüm mərkəzi ABŞ olmuşdur. Hal-hazırda ABŞ heç bir qeyri-şərtsiz dünya lisenziya tiçarətində də lider ölkə hesab olunur. ümumiyyətlə, ABŞ-ın lisenziya tiçarətinin ixraç yönümlü oiması tarixi xarakter daşıyır və ölkənin elmi-texniki potensialının yüksək səviyyəsini əks etdirir. Təkçə onu demək kifayətdir ki, ABŞ-ın elmi-tədqiqat və təçrubi-konstruktor işləri üzrə xərcləri İngiltərə, Almaniya, Yaponiya, Fransa və İtaliyanın müvafiq xərclərinin cəmindən çoxdur.ABŞ-ın beynəlxalq lisenziya tiçarətinin həcmi olduqca dinamnik sürətlə artmışdır. Cədvəl 2 Aparıcı İEÖ-lərin üsenziya ticarətinin dinamikası (mln. dollar)
Mənbə: «Balance of Payments Statistics. Yearbook».2001. Belə ki, 1960-1985-ci illər arasında ABŞ lisenziya ticarəti dövriyyəsi 10 dəfə artaraq 912 mln. doll.-dan 9 mlrd. doll.-a çatmışdır. Lakin bu artıma baxmayaraq həmin dövr ərzində dünya lisenziya ticarəti dövriyyəsində ABŞ-ın xüsusi çəkisi 38,6%-dən 29,7%-ə enmişdir. Bunun da əsas səbəbi, həmin mərhələdə Yaponiya və Qerbi Avropa ölkələrinin dünya lisenziya ixracında xüsusi çəkilərin artması ilə əlaqədar olaraq, ABŞ-ın dünya lisenziya ixracında xüsusi çəkisi 70,8%- dən 56,3%-ə enməsi olmuşdur. 1998-ci ilin nəticələrinə görə dünya lisenziya ticarətinin 38%-i (48 mlrd. doll.), ixracının 57,2%-i (36 mlrd. doll.), idxalının isə 18%-i (11 mlrd. doll.) ABŞ-ın payına düşmüşdür. ABŞ-ın lisenziya ticarətinin əsas hissəsi Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələrinin payına düşür. Belə ki, ABŞ-ın lisenziya ixracının 85-90 %-i, lisenziya idxalının isə 90%- i bu ölkələrin payına düşür. Qeyri-rəsmi hesablamalara görə dünya ölkələrində ABŞ lisenziyarı əsasında istehsal olunmuş məhsulun həcmi 1985- ci ildə 180-200 mlrd. doll. Olmuşdursa, bu göstərici 2000- ci ildə təxminən 500-550 mlrd. doll. təşkil etmişdir. Beynəlxalq lisenziya ticarətində əhəmiyyətinə görə 2-ci ölkə Yaponiyadır. Heç şübhəsizdir kiT «Yapon möcüzəsi»-nin əldə edilməsinin ən mühüm amili xaricdən lisenziya əsasında elmi-texiki naliyyətlərin alınması və onlardan effektiv istifadə olunması olmuşdur. Belə ki, XX əsrin 50-ci illərindən etiarən Yaponiya lisenziya idxalı üzrə geniş miqyaslı əməliyyatlar həyata keçirməyə başladı Nəticədə, qısa dövr ərzində Yaponiya bilavasitə xarici elmi-texniki naliyyətlərdən istifadə etməklə güclü elmi-texniki potensial əldə etdi. ən əsası isə xarici texnalogiya və təcrübə əsasında ölkənin milli elmi-tədqiqat bazası formalaşdırıldı. Mütəxəssislərin fikirincə Yaponiya lisenziya almağı gücləndirməklə təkcə 10 il ərzində (1950-1960-cı illər) ABŞ-dan iqtisadi geriliyini 2 dəfə azaltmağa nail olmuşdur. Maraqlıdır ki, həmin dövrdə elmi-tətqiqat və təcrübi-konstruktor işləri üzrə xərclər Yaponiyada ABŞ-dan 100 dəfə az olmuşdur.1 - 60-70-ci illərdə artıq güclü iqtisadi inkişaf səviyyəsinə nail olmuş Yaponiya tədiricən lisenziya ixracına başladı. 1960- 1985-ci illər arasında Yaponiyanın lisenziya ixracı 125 dəfə, lisenziya idxalı isə 25 dəfə artmışdır. Sonrakı dövlətlərdə də lisenziya ixracının mütləq həcminin artım sürəti lisenziya idxalının mütləq həcminin artım sürətindən böyük olmaqda davam etmişdir. Lakin, buna baxmayaraq bütün dövlətlərdə olduğu kimi indi də Yaponiya xarici lisenziya ticarətində mənfi saldoya malikdir. 1998-ci ilin göstəricilərinə görə dünya liseziya ticarəti dövriyyəsinin 13%-i (16,3 mlrd.doll.), lisenziya ixracmın 11,6%-i (7,4 mlrd. doll.), lisenziya ixracının isə 15%-i (8,9 mlrd. doil.) Yaponiyanın payına düşür. Bu göstəricilərə görə Yaponiya dünya ölkələri içərisində yalnız ABŞ-dan geri qalır. Yaponiyanın lisenziya idxalının 80%-dən çoxu ABŞ-ın və Qərbi Avropa ölkələrinin payına düşür. Yaponiya firmaları ABŞ-dan aldıqları lisenziyalar əsasında istehsal etdikləri məhsullarla müvafiq əmtəə bazarlarında ABŞ-a qarşı güclü rəqabət mübarizəsi apanrlar. Bu amil ABŞ firmalarını çox narahat iir. Bu barədə «Teksas insturments» (ABŞ) kompaniyasının prezdenti F. /usli belə qeyd edir: eABŞ-dan lisenziya almış firmalar bizə qarşı daha )skin rəqabət mübarizəsi aparırlar.Bizim malik olduğumuz daha qiymətli yeni jliyyətlərin xaricə satışını dayandırmağın vaxtı çatmışdır».1 Beynəlxalq lisenziya tiçarətinin 3-cü ən mühüm mərkəzi Qərbi Avropa ;sab olunur. Ingiltərə, Almanya, Fransa, Italiya, İsveçrə, Niderland, jynəxalq lisenziya ticarətində daha fəal iştirak edirlər. İngiltərə və İsveçrə xariçi lisenziya ticarətində müsbət saldoya malik maları ilə seçilirlər. Hər 2 ölkə lisenziya ixracını stimullaşdıran siyasət həyata jçirir. Bunun nəticəsi olaraq 1991-1998-ci illər arasındakı Ingiltərənin enziya ixracı 2 dəfə artmışdır. Hal-hazırda İngiltərənin dünya lisenziya •acında xüsusi çəkisi 10,4% (6,7 mlrd. doll.), lisenziya idxalında xüsusi >kisi isə 10% (6,1 mlrd. doll.) təşkil edir. Bu göstəricilərə görə İngiltərə yalnız 3Ş və Yaponiyadan geri qalır. Almaniya və Fransa xarici lisenziya ticarətində mənfi saldoya malikdirlər. jnun səbəbi ondadır ki, bu ölkələr bütün aparıcı sahələri üzrə texnalogiyanın jviyyəsinin qaldırılması və özlərinin elmi-texniki tədqiqat işlərini icləndirmək üçün xarici təcrübə və biliklərdən geniş sürətdə istifadə edirlər. jnunla əlaqədar olaraq onlar lisenziya müqavilələri üzrə gəiirlərin və jrclərin balanslaşdınlmasına cəhd göstərmirlər. Bununla belə, son dövrlərdə maniya və Fransanın lisenziya ixracı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Qərbi Avropanın, İtaliya, Beliçka, İsveç, Danimarka, İspaniya kimi ölkələri ) lisenziya ixracına malik olsalar da, onlar əsasən lisenziya idxal edən kələr qrupuna aid edilirlər. ümumiyyətlə inkişaf səviyyəsinə görə ABŞ və Yaponiyadan geri qalsalar j, son dövrlər bir sıra sahələr üzrə əhəmiyyətli uğurlar qazanmışlar. Vahid iqtisadi ittifaqa daxil olduqdan sonra bu ölkələrdə elmi-texniki kişaf daha da sürətlənmişdir. Bütün bunların nəticələri olaraq Almaniya, giltərə, Fransa, İsveçrə, İtaliya dünya elmi-texniki yenilikiər bazarında ABŞ »Yaponiyaya qarşı güclü rəqabət mübarizəsi aparırlar. Elmi-texniki inkişaf səviyyəsinə görə İEÖ-lərdən əhəmiyyətli dərəcədə jri qalan İEOÖ-lər beynəlxalq lisenziya ticarətində bir qayda olaraq lisenziya xalçısı kimi iştirak edirlər (cədvəl 3). H.H. ^axHO «JTnueH3HOHHaa ToprBJia b cncreıvıe M3O» - khcb - 1987 -c.47 Cədvəl 3
Bir sıra lEOÖ-iərin və keçmiş SSRİ respublikalarının lisenziya ticarətinin dinamikası (min. dollar)
Mənbə: «Balance of Payments Statistics. Yearbook» - 1999. Beynəlxalq lisenziya ticarətində iştirak səviyyəsinə görə İEOÖ-Iəri 3 qrupa bölmək olar.1
Bütövlikdə dünya lisenziya ticarəti dövriyyəsinin 9%-i (10,8 mlrd. doli), lisenziya idxalının 16%-i (9,3mlrd. doll), lisenziya ixracının isə 0,7%-i (1,5 mlrd. doll.) İEOÖ-lərin payına düşür. Bu ölkələrin lisenziya idxalının dinamikasına fikir verdikdə, aydın olur ki, 1960-1998-ci illərdə onların dünya lisenziya ixracında xüsusi çəkiləri 45,7%-dən 0,7%-ə düşmüşdür. Halbuki bu dövrdə lisenziya idxalının mütləq həcmi 17 dəfə artmışdır. Bununla belə, İEOÖ-lərin içərisində elələri var ki, idxal olunan lisenziyalardan effektiv istifadə nəticəsində iqtisadi inkişaf səviyyələrini xeyli yüksəltmişlər. Buna ən yaxşı misal kimi Koreya Respubilkasını göstəmək olar. Belə ki, 80-ci illərdən etibarən Koreya İEÖ-lərdən, xüsusilə də Yaponiyadan lisenziya idxalını sürətlə artırmağa başladı. Məhz lisenziyalardan istifadə etməklə Koreya tez bir zamanda özünün iqtisadi inkişaf səviyyəsini və elmi-texniki potensialını yüksəltməyə nail oldu. XX əsrin sonunda dünya sosialist sisteminin dağılması ilə əlaqədar yaranan yeni müstəqil dövlətlər dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya etməklə beynəlxalq lisenziya ticarətinə də qoşulmuş oldular. Hazırda bu ölkələrin əksəriyyəti əsasən lisenziya idxalçısı kimi çıxış edirlər. Bir neçə post-sosialist ölkəsi isə artıq lisenziya ixracatçısı kimi çıxış edir. Bunlardan Çin, Çexiya, Slovakiya, Rusiya daha əhəmiyyətli lisenziya ixracatçılan hesab oluna bilərlər. Çin elm və texnikanın müxtəlif sahəiəri üzrə dünya liderləri səviyyəsinə nail olmuşdur. Bunlardan fərqli olaraq keçmiş sovet respublikaları beynəlxalq lisenziya ticarətində çox zəif iştirak edirlər. Bu respublikalar xarici ölkələrdə çox az miqdarda lisenziya almışlar. Onların xarici lisenziya ticarəti əsasən öz aralarında apanlır. Bununla belə, Rusiya, Ukrayna, Belarus, Özbəkistan bu sahədə bəzi ilkin nailiyyətlər əldə etmişlər. Beynəlxalq lisenziya tiçarətinin çoğrafi strukturunu öyrəndikdən sonra onun sahəvi strukturunun da öyrənilməsi vacibdir. Beynəlxalq lisenziya ticarətinin sahəvi strukturunun əsas tərkib hissələri kimi elektrotexnika yə elektronika, ümumi maşınqayırma, kimya və neft-kimya, nəqiiyyat maşınqayırması, teksil və ərzaq, metallurgiya, tikinti, kənd təsərrüfatı sahələri çıxış edirlər. Hazırda aparıcı İEÖ-lərin (demək olar ki.dünyanın) lisenziya gəlirlərinin 15%-i kimyanın, 20%-i ümumi maşınqayırmanın, 22%-i Cədvəl 4 İEÖ-lərin lisenziya gəlirlərinin sahəvi struKturu (mln. doll.-la, mötərizədə %-lə)
Mənbə: «Balance of Payments Statistics. Yearbook»-un dövrü nəsrləri. Cədvəl 5
Aparıcı İEÖ-lərin əsas sahələr üzrə lisenziya ticarətinin ixrac struKturu (%-lə,mötərizədə mln.dollarla)
Mənbə: "Balance of Payments Statistics. Yearbook" -un dövrü nəşrləri. elektrotexnika və elektronikanın, 16%-i nəqiliyyat maşınqayırmasının, 6%-i tekstil və ərzaq sənayesinin, 21%-i isə yerdə qalan sahələrin payına düşür. Ayrı-ayrı aparıcı İEÖ-lərin liseziya ixracında göstərilən sahələrin xüsusi çəkiləri Beynəxalq lisenziya tiçarətinin əsas sahəiəri üzrə lisenziya ixracında da ayrı-ayrı ölkələrin payları müxtəlifdir. Məsələn, İEÖ-lər üzrə kimya sahəsində lisenziya ixraçında 48,2%-i ABŞ-ın, 18,3%-i İngiltərənin, 8,9%-i Almaniyanın, 4,6%-i Fransanm, 0,9%-i İtaliyanın, 8,9%-i Yaponiya, 10,2%-i isə digər İEÖ-lərin payına düşür. (Çədvəl 5). İEÖ-lərin lisenziya ixraçının 90%-nin elə İEÖ-lərin payına düşdüyünü nəzərə alaraq demək olar ki, İEÖ-lərin lisenziya idxalının sahəvi strukturu onların lisenziya ixraçının sahəvi strukturu ilə eynidir İEOÖ-lərin lisenziya idxalının strukturunda kimya 16%, ümumi maşınqayırma 14%, nəqliyyat maşınqayırması 18%, elektrotexnika və elektronika 16%, tekstil və ərzaq sənayesi 18%, digər sahələr isə 18% xüsusi çəkiyə malikdirlər. Onların lisenziya ixraçının strukturunda isə əsas yeri istehsalat tətbiq edilməmiş ixtiralar və ideyalartuturlar. Beləliklə, bütün bunlar beynəlxalq lisenziya tiçarətinin müasir vəziyyətini xarakteriza etmiş olur. Beynəlxalq lisenziya mübadiləsinin xarakterini və eləcə də, dünya iqtisadiyyatında gedən qlobal proseslərin obyektiv nəticəsi olaraq hazırda beynəlxalq lisenziya ticarətinin inkişafatında bir sıra meyllər özünü biruzə verir. Bu inkişaf meyiilərindən xüsusilə aşağıdakıları göstərmək olar:
4) Beynəxalq lisenziya ticarətində TMK-ların rolunun artması. 5)Kompaniyadaxili lisenziya ticarətinin güclənməsi. 6) Beynəxalq lisenziya ticarətində kiçik və orta firmaların rolunun artması. 7) Beynəlxalq lisenziya ticarəti sferisında marketinq fəaliyyətinin
Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||