www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
28
ƏDƏBĠ DĠLĠN NORMALARI
FONETĠKA VƏ FONETĠK
NORMALAR
Nitqin düzgünlüyünə əməl etmək üçün ilk növbədə
fonetik normalara əməl etmək vacibdir. Bəs fonetika nə-
dir?
Fonetika – dilçiliyin danışıq səslərindən bəhs edən
şöbəsidir.
Danışıq səsləri danışıq üzvlərinin vasitəsilə yaranır.
Danışıq üzvləri bunlardır:
Ağ ciyərlər,
Nəfəs borusu,
Qırtlaq,
Səs telləri,
Ağız boşluğu,
Dil,
Diş,
Dodaqlar,
Burun boşluğu.
Hərflərin müəyyən sıra ilə düzülüşünə əlifba deyilir.
Azərbaycan əlifbasında 32 hərf, 33 səs vardır.
Hərfi yazırıq, görürük, səsi isə deyir və eşidirik.
Səslər
(transkripsiya) işarəsi ilə göstərilir:
a
,
ı
;
t
,
d
,
x
və s.
Hərflər iki qrupa bölünür: saitlər və samitlər
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
29
29
29
Saitlər
Saitlər maneəsiz, musiqili tona malik olan, heca
yaradan səslərdir. Azərbaycan əlifbasında doqquz sait
var:
a, ı, o, u, e, ə, i, ö, ü
Sxem 1.
Саитляр
галын (дилархасы)
а, ы, о, у
инъя (дилюнц)
е, я, и, ю, ц
ачыг саитляр
а, я, е, о, ю
додагланан
о, ю, у, ц
гапалы саитляр
ы, и, у, ц
додагланмайан
а, ы, е, я, и
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
30
Samitlər
Samitlər maneəli səslərdir. Ağ ciyərdən gələn hava
axını ağız boşluğunda müxtəlif maneələrə rast gələrək
yaranan səslər samitlərdir. Azərbaycan əlifbasında 23
samit var, aşağıdakı kimi təsnif edilir:
Sxem 2.
Самитляр
кар самитляр
п
ф
ç
т
х
к
к
ш
с
h
ъинэилтили самiтляр
б
в
ъ
д
ь
э
г
ж
з
л
м
н
р
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
31
31
31
Samitlərdən yalnız ikisi «m, n» burunda yaranır və
burun samitləri adlanır. Qalan samitlər isə ağız samitlə-
ridir.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, bəzi istinaları çıxmaq
şərtilə qoşa samitin, qoşa saitin işləndiyi sözlər, əsasən,
alınma sözlərdir; məsələn ailə, n ailə; ko mbayn; tra ktor və
s.
Samitlərin yanaşı işləndiyi minə qədər olan saylar
(dörd, altı, yeddi, səkkiz, doqquz və s.), fellər (hoppan-
maq, tullanmaq) və s. isə milli mənşəlidir və s.
Heca
Sözün tələffüz zamanı asanlıqla bölündüyü hissələrə
heca deyilir. Sözdə saitin sayı qədər heca olur. Məsələn,
Ba-kı, şə-hər, a-na, A-dil və s. Sözlər sətirdən sətrə
hecalarla keçirilir. Lakin bir saitdən ibarət saf hecalar
yeni sətrə keçirilməz.
Ahəng qanunu
Sözdə eynicinsli saitlərin bir-birini izləməsinə ahəng
qanunu deyilir. Türk dillərində ahəng qanunu qızıl qanun
adlanır. İlk dəfə M.Qarqarlı tərəfindən (XI əsr) öyrənil-
mişdir. Ahəng iki formada təzahür edir:
1.
Дамаг ащянэи
галын саит ащянэи:
адам, гонаг, гапы…
инъя саит ащянэи:
чичяк, лячяк, сящянэ…
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
32
2.
Sxem 3.
Azərbaycan dilində daha çox damaq ahənginə
diqqət yetirilir. Ahəngə görə şəkilçilər iki cürdür;
1. Tərkibində a, ə saitləri işlənib iki cür yazılanlar:
(lar)
2
, (da)
2
, (dan)
2
, (ma)
2
…
2. Tərkibində ı, i, u, ü saitləri işlənib dörd cür
yazılanlar: (lı)
4
, (lıq)
4
, (mış)
4
, (dı)
4
və s.
Əsl Azərbaycan-türk mənşəli sözlər, əsasən, ahəngə
tabe olur.
Ġstisna: işıq, ilxı, ildırım, ilan və s.
Bir çox alınma sözlərdə isə ahəngin pozulması hadi-
səsi ilə rastlaşırıq: kitab, idarə, Adil, Rəna və s.
Додаг ащянэи
додагланан саитлярин ащянэи:
кюнцл, одунчулуг вя с.
додагланмайан саитлярин
ащянэи:
дямир, səhər, щярякят
Dostları ilə paylaş: |