Y anında Gənclər Fondu tərəfindən qismən maliyyələşdirilə
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ahəng qanunu
- Ġstisna
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 28 ƏDƏBĠ DĠLĠN NORMALARI FONETĠKA VƏ FONETĠK NORMALAR Nitqin düzgünlüyünə əməl etmək üçün ilk növbədə fonetik normalara əməl etmək vacibdir. Bəs fonetika nə- dir? Fonetika – dilçiliyin danışıq səslərindən bəhs edən şöbəsidir. Danışıq səsləri danışıq üzvlərinin vasitəsilə yaranır. Danışıq üzvləri bunlardır: Ağ ciyərlər, Nəfəs borusu, Qırtlaq, Səs telləri, Ağız boşluğu, Dil, Diş, Dodaqlar, Burun boşluğu. Hərflərin müəyyən sıra ilə düzülüşünə əlifba deyilir. Azərbaycan əlifbasında 32 hərf, 33 səs vardır. Hərfi yazırıq, görürük, səsi isə deyir və eşidirik. Səslər (transkripsiya) işarəsi ilə göstərilir: a , ı ; t , d , x və s. Hərflər iki qrupa bölünür: saitlər və samitlər www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 29 29 29 Saitlər Saitlər maneəsiz, musiqili tona malik olan, heca yaradan səslərdir. Azərbaycan əlifbasında doqquz sait var: a, ı, o, u, e, ə, i, ö, ü Sxem 1. Саитляр галын (дилархасы) а, ы, о, у инъя (дилюнц) е, я, и, ю, ц ачыг саитляр а, я, е, о, ю додагланан о, ю, у, ц гапалы саитляр ы, и, у, ц додагланмайан а, ы, е, я, и www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 30 Samitlər Samitlər maneəli səslərdir. Ağ ciyərdən gələn hava axını ağız boşluğunda müxtəlif maneələrə rast gələrək yaranan səslər samitlərdir. Azərbaycan əlifbasında 23 samit var, aşağıdakı kimi təsnif edilir: Sxem 2. Самитляр кар самитляр п ф ç т х к к ш с h ъинэилтили самiтляр б в ъ д ь э г ж з л м н р www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 31 31 31 Samitlərdən yalnız ikisi «m, n» burunda yaranır və burun samitləri adlanır. Qalan samitlər isə ağız samitlə- ridir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bəzi istinaları çıxmaq şərtilə qoşa samitin, qoşa saitin işləndiyi sözlər, əsasən, alınma sözlərdir; məsələn ailə, nailə; kombayn; traktor və s. Samitlərin yanaşı işləndiyi minə qədər olan saylar (dörd, altı, yeddi, səkkiz, doqquz və s.), fellər (hoppan- maq, tullanmaq) və s. isə milli mənşəlidir və s. Heca Sözün tələffüz zamanı asanlıqla bölündüyü hissələrə heca deyilir. Sözdə saitin sayı qədər heca olur. Məsələn, Ba-kı, şə-hər, a-na, A-dil və s. Sözlər sətirdən sətrə hecalarla keçirilir. Lakin bir saitdən ibarət saf hecalar yeni sətrə keçirilməz. Ahəng qanunu Sözdə eynicinsli saitlərin bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Türk dillərində ahəng qanunu qızıl qanun adlanır. İlk dəfə M.Qarqarlı tərəfindən (XI əsr) öyrənil- mişdir. Ahəng iki formada təzahür edir: 1. Дамаг ащянэи галын саит ащянэи: адам, гонаг, гапы… инъя саит ащянэи: чичяк, лячяк, сящянэ… www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 32 2. Sxem 3. Azərbaycan dilində daha çox damaq ahənginə diqqət yetirilir. Ahəngə görə şəkilçilər iki cürdür; 1. Tərkibində a, ə saitləri işlənib iki cür yazılanlar: (lar) 2 , (da) 2 , (dan) 2 , (ma) 2 … 2. Tərkibində ı, i, u, ü saitləri işlənib dörd cür yazılanlar: (lı) 4 , (lıq) 4 , (mış) 4 , (dı) 4 və s. Əsl Azərbaycan-türk mənşəli sözlər, əsasən, ahəngə tabe olur. Ġstisna: işıq, ilxı, ildırım, ilan və s. Bir çox alınma sözlərdə isə ahəngin pozulması hadi- səsi ilə rastlaşırıq: kitab, idarə, Adil, Rəna və s. Додаг ащянэи додагланан саитлярин ащянэи: кюнцл, одунчулуг вя с. додагланмайан саитлярин ащянэи: дямир, səhər, щярякят Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|