Y anında Gənclər Fondu tərəfindən qismən maliyyələşdirilə
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nitqin növləri Nitqin iki növü müəyyən edilmişdir: 1. Monoloji nitq
- Sancaq fabrikində
- Nitqin tərzi Nitqin tərzi dilçiliyin az işlənmiş sahəsi olsa da onun, iki tipi müəyyən edilmişdir: 1. Vasitəsiz nitq
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 23 23 23 tikdir, situativ xarakterlidir. Heç bir etik, mədəni norma- lara tabe deyil. 2) Xarici nitq – səsli nitqdir. Ahəngdar, məntiqi, ardıcıl, səlis olmalı, linqvistik və ekstralinqvistik norma- lara tabe olmalıdır. Fikir mükəmməl ifadə edilməlidir ki, bu da nitq mədəniyyəti adlandırılır. Nitqin növləri Nitqin iki növü müəyyən edilmişdir: 1. Monoloji nitq bir insanın təkbaşına danışığıdır. Şifahi və yazılı şəkildə ola bilər. Monoqlar vasitəsilə in- sanların, eləcə də bədii əsərlərdə personajların xarakterlə- rini müəyyən etmək mümkündür. Daha çox dram əsər- lərində monoloqlardan geniş istifadə edilir. Şairlər şeirlərində ya özlərinin, ya da lirik qəhrəma- nın hisslərini monoloqlar şəklində tərənnüm edirlər. Mə- sələn. S.Vurğun «Azərbaycan», şeiri, S.M.Şəhriyar «Azərbaycan» və s. 2. Dialoji nitq ən azı iki və daha çox insan arasında baş verən ünsiyyət prosesidir. Dialoqlarda hər kəsin fikir- ləri yeni sətirdən tire ilə yazılır və replika adlanır. Dialoq- larda qısa, yarımçıq cümlələrdən, predikativ sözlərdən – söz xəbərlərdən geniş istifadə olunur. Məsələn: Arif: – Aynur, sən hansı universitetdə oxuyursan? Aynur: – ADPU-da. Arif: – Hansı fakültədə? Aynur: – Filologiya fakültəsində. Bəs sən? Arif: – Mən isə riyaziyyat fakültəsində oxuyuram… Həcminə görə dialoqlar böyük və kiçik ola bilir. Bə- zən bədii ədəbiyyatda hekayələrin əvvəldən sona qədər www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 24 bir dialoq üzərində qurulmasına da rast gəlir. Bu, olduqca çətin və orijinal bir formadır. Mir Cəlalın «Ehtiram», «Sancaq fabrikində» hekayələri buna misal ola bilər. Sancaq fabrikində Direktor: – Xoş gəlmisiniz! Kitab xadimləri nə əcəb bizi yada salıblar! – Xoş gününüz olsun! İşimiz düşüb: bir neçə yeşik sancaq lazımdır. Direktor: – Bəlkə qutu demək istəyirsiniz? Kitabsatan: – Xeyr, yeşik! Direktor: – Görünür, vəzifənizi dəyişmisiniz. Mən sizi kitab mağazasından tanıyıram. Kitabsatan: – Bəli, orada işləyirəm. Ancaq indi işimiz artıb. Elə kitablar yazılır ki, sancaqsız oxunmur. Oxucunu yuxu basmasın deyə, sancaq lazım olur. Direktor: – Hər kitaba bir sancaq? Kitabsatan: – Bəlkə də bir neçəsi! Direktor: – Bu kitabları tərifləyən tənqidçilərə necə, sancaq verilirmi? Kitabsatan: www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 25 25 25 – Onların sancağını ya redaksiya, ya da müəllif özü verir. Nitqin tərzi Nitqin tərzi dilçiliyin az işlənmiş sahəsi olsa da onun, iki tipi müəyyən edilmişdir: 1. Vasitəsiz nitq başqasının nitqinin olduğu kimi, heç bir dəyişiklik edilmədən işlənməsidir. Vasitəsiz nitq müəllifin nitqi olmadan işlənə bilmir. Müəllifin nitqi «M.m», vasitəsiz nitq isə «V.v» - hərfləri ilə işarə edilir. Müəllim dedi: «Yaxşı hazırlaşsanız imtahanlardan əla qiymətlər alacaqsınız». - cümləsinin sxemi: M: «V». şəklindədir. Vasitəsiz nitqin sxem modelləri müxtəlif ola bilir. Məsələn: Mən: «Günahım yoxdur», - dedim. (M: «V», -m). «Sən günahlarını başa düşürsənmi?» - dedim («V?» -m) və s. 2. Vasitəli nitq başqasının nitqinin olduğu kimi de- yil, əsas fikir saxlanmaqla, budaq cümlə şəklində veril- məsidir. Burada müəllif sözü baş cümlə, vasitəli nitq isə budaq cümlə, əsasən də, tamamlıq budaq cümləsi şəklində çıxış edir. Məsələn: Dostum dedi ki, hər şey yaxşı olacaq. Atam deyir ki, oxu və vətənə layiq bir insan ol və s. Vasitəsiz nitqi vasitəli nitqə çevirmək mümkündür. Bu zaman iki nöqtə və dırnaqlar atılır, «ki» bağlayıcısı www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 26 əlavə edilir. Məsələn: Heydər Əliyev demiĢdir: «Mən ömrümün qalan hissəsini də xalqıma həsr edəcəyəm». Heydər Əliyev demişdir ki, mən ömrümün qalan hissəsini də xalqıma həsr edəcəyəm. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 27 27 27 NĠTQĠN FORMALARI Tarixən inkişaf edən bəşəriyyətdə inkişafın, təkamü- lün nəticəsi olaraq insanlar öz fikirlərini həm səsli (akus- tik), həm də yazılı şəkildə (optik) ifadə etmək məcburiy- yətində qalmışlar. Qazandıqları informasiyaları bir-birinə səsli nitq vasitəsilə ötürən insanlar, həmin informasiyaları gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün yazı yaratmış, yazılı nitqdən istifadə etmişlər. Bu zərurət nəticəsində də nitqin iki forması müəyyənləşmişdir: şifahi və yazılı. I. Şifahi-akustik nitq, göründüyü kimi, səsli nitqdir. Şifahi nitqdə ümumişlək sözlərdən, yarımçıq, qısa cümlə- lərdən daha çox istifadə olunur. İntonasiyanın, məntiqi vurğunun şifahi nitqdə əhəmiyyəti çox böyükdür. Şifahi nitq yazılı nitqdən daha sürətlidir, jest və mimika şifahi nitqin əsas vasitələrindəndir. II. Yazılı nitq eyni zamanda yazılıb görülən olduğu üçün optik nitq də adlandırılır. Şifahi nitqi texniki vasitə- lərin köməyi olmadan gələcək nəsillərə çatdırmaq mümkün olmadığı halda, yazılı nitq gələcək üçün qorunub saxlanıla bilir. Özünəməxsus terminologiyası olur, sürəti bir qədər aşağıdır. Yazılı nitqdə xüsusi durğu işarələrindən istifadə edilir. Orfoqrafik normalara yazılı nitqdə mütləq əməl edilməlidir. Şifahi və yazılı nitq bir-birinin inkişafına daim təsir göstərir, biri digərinə yardımçı olur. Həm şifahi, həm də yazılı nitqin mükəmməl olması üçün bir sıra qanunauy- ğunluqlara əməl edilməsi vacibdir. İlk növbədə, şifahi nitq düzgün və kamil olmalıdır. Nitqin düzgün və kamil olması üçün də ədəbi dilin normalarını bilmək, tətbiq etmək zəruridir. Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|