www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
68
2)
Gəlmişik ki, ali məktəblərə qəbul olaq.
(məqsəd budaq cümləsi).
Gəlmişik. Hansı məqsədlə? Nə üçün? Ali
məktəblərə qəbul olmaq üçün.
Qeyd: Zərfliyin müxtəlif məna növləri olduğu üçün
zərflik budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin də
müxtəlif növləri yaranır:
Tərzi-hərəkət budaq cümləsi.
Kəmiyyət budaq cümləsi.
Zaman budaq cümləsi və s.
Tabeli mürəkkəb cümlələrdə bəzən budaq cümlə baş
cümlədən əvvəl işlənir. Məsələn: 1. Yağış yağsa, hava
açılar. 2. Kəndə çatmışdım ki, külək başladı – cümlələ-
rində budaq cümlə baş cümlədən əvvəl işlənmişdir.
Sxemi şəklindədir.
Tabeli mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında
tabelilik bağlayıcıları, intonasiya, bağlayıcı sözlər və
əvəzlik qəliblər işlənə bilir.
Tabelilik bağlayıcıları: ki, çünki, ona görə ki, əgər,
hərgah, hərçənd, madam (ki), indi ki, o səbəbdən ki və s.
1
2
1
2
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
69
69
69
CÜMLƏ ÜZVLƏRĠ
Hər bir cümlə üzvlərdən təçkil olunur. Beş cümlə
üzvü var: mübtəda, xəbər, təyin, tamamlıq, zərflik.
Cümlə üzvləri iki yerə bölünür: baş və II dərəcəli üzvlər:
Baş üzvlər əsasında cümlə qurulur. Baş üzvlərdən
hər ikisi və ya heç olmasa, biri cümlənin qurulmasında
mütləq iştirak etməlidir. Baş üzvlər mübtəda və xəbərdir.
1.
Mübtəda – kim? nə? hara? suallarından birinə
cavab verir. Heç bir cümlə üzvündən asılı olmur:
Vətənim Azərbaycandır.
Mübtəda isimlərlə və isimləşmiş dəgər nitq hissələri
ilə ifadə olunur.
2.
Xəbər ikinci baş üzvdür. Mübtədaya dair
hərəkəti, hökmü bildirir. Nə etmək? sualına cavab verir.
Xəbər ifadə vasitəsinə görə 2 yerə bölünür: feli və
ismi xəbərlər.
Feli xəbər yalnız təsriflənən fellərlə, ismi xəbərlər
isə digər nitq hissələri və təsriflənməyən fellərlə, söz
xəbərlərlə ifadə olunur.
Azərbaycan sürətlə inkişaf edir. Bakı Azərbaycanın
paytaxtıdır.
İkinci dərəcəli üzvlər cümlələri genişləndirməyə,
məlumatı dəqiqləşdirməyə xidmət edir.
Təyin – isimlə, isimləşmiş sözlərə ifadə olunmuş
hər hansı üzvün əlamətini bildirir. Necə? nə cür? hansı?
suallarına cavab verir. Məsələn,
1) Nə yatmısan, qoca vulkan, səninləyəm, (M.A).
2)
Çərşənbə günündə, çeşmə başında
мцбтяда
фели
хябяр
исми хябяр
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
71
71
71
Sxem 7.
Ġsmi birləĢmələr
İsmi birləşmələrin əsas tərəfi əsasən isimlərlə və ya
isimləşmiş sözlərlə ifadə edilir. Üç növə bölünür: I növ,
II növ və III növ ismi birləşmələr. Birinci tərəf II tərəfi
təyin etdiyi üçün ismi birləşmələrə təyini söz birləşmələri
də deyilir.
I növ ismi birləşmələrdə tərəflər arasında yanaşma
əlaqəsi olur. Birinci tərəf II tərəfi mənaca izah edir, heç
bir qrammatik şəkilçidən istifadə edilmir.
Yaşıl işıq
Maraqlı
dərs
йанашма
йанашма
Сабит бирляшмяляр
(Фразеоложи бирляшмяляр)
Сюз бирляшмяляри
Сярбяст бирляшмяляр
Исми бирляшмяляр
Ы нюв исми бирляшмяляр
ЫЫ нюв исми бирляшмяляр
ЫЫЫ нюв исми бирляшмяляр
Фели бирляшмяляр
Фели сифят бирляшмяляри
Фели баьлама
бирляшмяляри
Məsdər birləşmələri