www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
63
63
63
Həm sadə, həm də mürəkkəb cümlələr müxtəlif isti-
qamətlərdə təsnif edilir və müxtəlif növlərə bölünür. Hə-
min növlər altıncı və yeddinci sxemdə təqdim edilmişdir.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
64
Sxem 5.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
65
65
65
Təktərkibli cümlədə baş üzvlərdən biri (ya xəbər,
ya mübtəda) iştirak edir:
Adlıq cümlələrdə əşyanın, məfhumun yalnız adı
çəkilir, haqqında heç bir məlumat verilmir, xəbər iştirak
etmir: Bulaq başı. Göy çəmən. Qız qalası və s.
ġəxssiz cümlələrdə mübtəda iştirak etmir və təsəv-
vürə gətirilmir: İşə baxıldı. Təcrübəyə əsaslanıldı.
Qeyri müəyyən Ģəxsli cümlələrdə hərəkət qeyri-
müəyyən şəxsə aid olur. Xəbəri III şəxsin cəmində
işlənir: Əsgərləri apardılar.
Ümumi
Ģəxsli
cümlələrdə
iş,
hərəkət,
ümumiyyətlə, bütün insanlara aid olur. Atalar sözləri,
aforizmlər buraya daxildir. Xəbəri II şəxs təkdə, III şəxs
cəmdə işlənir: Məsələn:
Çayı keçməmiş hop demə. Cücəni payızda sayarlar.
Müxtəsər cümlələrdə yalnız baş üzvlər iştirak edir:
Atam gəldi. Gün çıxdı və s.
GeniĢ cümlələrdə baş üzvlərlə yanaşı II dərəcəli
üzvlər də iştirak edir. Məsələn, Qoca palıd küləyin
təsirindən ağır-ağır yırğalanırdı.
Bütöv cümlələrdə bütün cümlə üzvləri normal şə-
kildə iştirak etdiyi halda, yarımçıq cümlələrdə bəzi
üzvlər buraxılır. Bu, əsasən, dialoqlarda müşahidə edilir:
-
Sən harda yaşayırsan?
-
Bakıda.
Buraxılan üzvləri əvvəlki cümləyə əsasən bərpa et-
mək mümkün olur. Verilmiş cümlədə mübtəda və xəbər
(Mən yaşayıram) buraxılmışdır.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
66
Mürəkkəb cümlə
Sxem 6
Sadə cümlələrin birləşməsindən mürəkkəb cümlə
əmələ gəlir, ən azı iki sadə cümlədən ibarət olur. Tərki-
bindəki cümlələrin sayından asılı olaraq iki, üç və daha
çox qrammatik əsası ola bilər. Mürəkkəb cümlə tərkib
hissələr arasındakı sintaktik əlaqənin növünə görə iki
yerə bölünür: 1. tabesiz mürəkkəb cümlələr, 2. tabeli
mürəkkəb cümlələr.
Məsələn, Bilirəm ki, gələcəksən (Tabeli mürəkkəb
cümlə).
Güclü külək əsir, yağış yağırdı (Tabesiz mürəkkəb
cümlə).
Tabesiz mürəkkəb cümlələr
Tabesiz mürəkkəb cümlələr bərabərhüquqlu, biri
digərindən asılı olmayan sadə cümlələrin birləşməsindən
düzəlir. Məsələn,
Yağış güclənir, məhsulun toplanması gecikirdi (sə-
bəb-nəticə əlaqəsi).
Tabesiz mürəkkəb cümlələr tabesizlik bağlayıcıları
və intonasiya ilə bağlanır. Tərkib hissələr arasında
Мцряккяб ъцмля
Табесиз мцряккяб ъцмля
Табели мцряккяб ъцмля
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"
67
67
67
zaman,
səbəb-nəticə,
ardıcıllıq,
aydınlaşdırma,
bölüşdürmə, qarşılaşdırma əlaqələri olur.
Həm yağış yağır, həm də güclü külək əsirdi (zaman
əlaqəsi).
O, gözəl görünürdü: ağ köynək, qara şalvar geyin-
mişdi (aydınlaşdırma əlaqəsi).
Tabesizlik bağlayıcıları: və, ilə (-la)
2
, amma, ancaq,
lakin, nə, nə də (-ki), ya, ya da (-ki), yaxud (-da), istərsə
(-də), yəni, məsələn və s.
Tabeli mürəkkəb cümlələr
Tabeli mürəkkəb cümlələri təşkil edən sadə cümlə-
lərdən biri digərindən asılı olur, onu izah edib aydınlaşdı-
rır. Tabe edən cümlə baş cümlə (), asılı olan cümlə isə
budaq cümlə (o) adlanır. Onların arasında tabelilik
əlaqəsi olur və asılı tərəfdən əsas tərəfə doğru ox işarəsi
ilə (←) göstərilir. Budaq cümlə baş cümlədə buraxılmış
cümlə üzvünü əvəz edir. Buna görə də beş cümlə üzvü-
nün adı ilə adlandırılır: Mübtəda budaq cümləli tabeli
mürəkkəb cümlə, xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb
cümlə və s.
*
3
1)
Deyirəm ki, sənə inanıram.
(tamamlıq budaq cümləsi)
Deyirəm. Nəyi? Sənə inandığımı.
3
*Беш ъцмля цзвц вар: мцбтяда, хябяр, тамамлыг, тяйин, зярфлик.
1
2
Dostları ilə paylaş: |