Y anında Gənclər Fondu tərəfindən qismən maliyyələşdirilə
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təktərkibli cümlədə
- Ümumi Ģəxsli cümlələrdə
- Müxtəsər cümlələrdə
- Bütöv cümlələrdə
- Мцряккяб ъцмля Табесиз мцряккяб ъцмля Табели мцряккяб ъцмля www.elmler.net
- Tabeli mürəkkəb cümlələr
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 63 63 63 Həm sadə, həm də mürəkkəb cümlələr müxtəlif isti- qamətlərdə təsnif edilir və müxtəlif növlərə bölünür. Hə- min növlər altıncı və yeddinci sxemdə təqdim edilmişdir. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 64 Sxem 5. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 65 65 65 Təktərkibli cümlədə baş üzvlərdən biri (ya xəbər, ya mübtəda) iştirak edir: Adlıq cümlələrdə əşyanın, məfhumun yalnız adı çəkilir, haqqında heç bir məlumat verilmir, xəbər iştirak etmir: Bulaq başı. Göy çəmən. Qız qalası və s. ġəxssiz cümlələrdə mübtəda iştirak etmir və təsəv- vürə gətirilmir: İşə baxıldı. Təcrübəyə əsaslanıldı. Qeyri müəyyən Ģəxsli cümlələrdə hərəkət qeyri- müəyyən şəxsə aid olur. Xəbəri III şəxsin cəmində işlənir: Əsgərləri apardılar. Ümumi Ģəxsli cümlələrdə iş, hərəkət, ümumiyyətlə, bütün insanlara aid olur. Atalar sözləri, aforizmlər buraya daxildir. Xəbəri II şəxs təkdə, III şəxs cəmdə işlənir: Məsələn: Çayı keçməmiş hop demə. Cücəni payızda sayarlar. Müxtəsər cümlələrdə yalnız baş üzvlər iştirak edir: Atam gəldi. Gün çıxdı və s. GeniĢ cümlələrdə baş üzvlərlə yanaşı II dərəcəli üzvlər də iştirak edir. Məsələn, Qoca palıd küləyin təsirindən ağır-ağır yırğalanırdı. Bütöv cümlələrdə bütün cümlə üzvləri normal şə- kildə iştirak etdiyi halda, yarımçıq cümlələrdə bəzi üzvlər buraxılır. Bu, əsasən, dialoqlarda müşahidə edilir: - Sən harda yaşayırsan? - Bakıda. Buraxılan üzvləri əvvəlki cümləyə əsasən bərpa et- mək mümkün olur. Verilmiş cümlədə mübtəda və xəbər (Mən yaşayıram) buraxılmışdır. www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 66 Mürəkkəb cümlə Sxem 6 Sadə cümlələrin birləşməsindən mürəkkəb cümlə əmələ gəlir, ən azı iki sadə cümlədən ibarət olur. Tərki- bindəki cümlələrin sayından asılı olaraq iki, üç və daha çox qrammatik əsası ola bilər. Mürəkkəb cümlə tərkib hissələr arasındakı sintaktik əlaqənin növünə görə iki yerə bölünür: 1. tabesiz mürəkkəb cümlələr, 2. tabeli mürəkkəb cümlələr. Məsələn, Bilirəm ki, gələcəksən (Tabeli mürəkkəb cümlə). Güclü külək əsir, yağış yağırdı (Tabesiz mürəkkəb cümlə). Tabesiz mürəkkəb cümlələr Tabesiz mürəkkəb cümlələr bərabərhüquqlu, biri digərindən asılı olmayan sadə cümlələrin birləşməsindən düzəlir. Məsələn, Yağış güclənir, məhsulun toplanması gecikirdi (sə- bəb-nəticə əlaqəsi). Tabesiz mürəkkəb cümlələr tabesizlik bağlayıcıları və intonasiya ilə bağlanır. Tərkib hissələr arasında Мцряккяб ъцмля Табесиз мцряккяб ъцмля Табели мцряккяб ъцмля www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Həcər Hüseynova "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 67 67 67 zaman, səbəb-nəticə, ardıcıllıq, aydınlaşdırma, bölüşdürmə, qarşılaşdırma əlaqələri olur. Həm yağış yağır, həm də güclü külək əsirdi (zaman əlaqəsi). O, gözəl görünürdü: ağ köynək, qara şalvar geyin- mişdi (aydınlaşdırma əlaqəsi). Tabesizlik bağlayıcıları: və, ilə (-la) 2 , amma, ancaq, lakin, nə, nə də (-ki), ya, ya da (-ki), yaxud (-da), istərsə (-də), yəni, məsələn və s. Tabeli mürəkkəb cümlələr Tabeli mürəkkəb cümlələri təşkil edən sadə cümlə- lərdən biri digərindən asılı olur, onu izah edib aydınlaşdı- rır. Tabe edən cümlə baş cümlə (), asılı olan cümlə isə budaq cümlə (o) adlanır. Onların arasında tabelilik əlaqəsi olur və asılı tərəfdən əsas tərəfə doğru ox işarəsi ilə (←) göstərilir. Budaq cümlə baş cümlədə buraxılmış cümlə üzvünü əvəz edir. Buna görə də beş cümlə üzvü- nün adı ilə adlandırılır: Mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə, xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə və s. * 3 1) Deyirəm ki, sənə inanıram. (tamamlıq budaq cümləsi) Deyirəm. Nəyi? Sənə inandığımı. 3 *Беш ъцмля цзвц вар: мцбтяда, хябяр, тамамлыг, тяйин, зярфлик. 1 2 Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|