Y anında Gənclər Fondu tərəfindən qismən maliyyələşdirilə

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Həcər Hüseynova              "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 
 
53 
53 
53 
   
 
 
 
 
(S.Vurğun). 
3. Bu, Şəhriyar harayıdır, Bu, Bəxtiyar harayıdır,  
Ayağa dur, Azərbaycan! (M.Araz). 
 
II. VerilmiĢ onomastik vahidləri cümlədə iĢlədin. 
 
Xəzər,  Bakı,  Qafqaz,  Kəpəz,  Araz,  Kür,  Anadolu, 
İstanbul, İzmir, Ağ dəniz və s. 
 
III. VerilmiĢ sözlərin etimologiyalarını izah edin. 
 
Azərbaycan,  Bakı,  Şəki,  Şamaxı,  Quba,  Kür,  Araz, 
Xəzər, Qafqaz və s. 
 
 
 
 
 
 
 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Həcər Hüseynova              "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"  
54 
QRAMMATĠKA VƏ  
QRAMMATĠK NORMALAR 
 
Qrammatika  sözlərin  dəyişməsi  və  cümlədə  birləş-
məsi qaydalarını öyrənir, morfologiya və sintaksis adlı iki 
şöbəyə bölünür. 
Morfologiya sözlərin formalarını, yəni nitq hissələ-
rini öyrənir.  
 
 
NĠTQ HĠSSƏLƏRĠ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sxem 4. 
 
 
 
 
Нитг щиссяляри 
Мцяййян 
Гейри-мцяййян 
 
модал сюзляр 
нидалар 
тяглиди сюзляр 
империатив сюзляр 
ушаг сюзляри 
ритмик сюзляр 
 
Ясас
  
 
Исим, сифят, сай, 
явязлик, фел, зярф 
Кюмякчи 
 
Гошма, 
баьлайыъы, ядат
 
 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Həcər Hüseynova              "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər" 
 
55 
55 
55 
Əsas nitq hissələri 
 
Ġsim əĢyanın adını bildirir. Kim? nə? hara? sualla-
rına  cavab  verir.  Hal,  mənsubiyyət,  şəxs,  kəmiyyət 
kateqoriyalarına  malikdir.  Tək,  cəm  (toplu),  ümumi, 
xüsusi,  konkret  və  mücərrəd  olur:  Azərbaycan,  Türkiyə; 
Adil, Könül; Bakı; kitab, qələm; ağac, ağaclar, xalq, bina, 
ev; sevgi, dostluq və s. 
Sifət  əşyanın  əlamətini  bildirir.  Necə?  nə  cür? 
hansı?  suallarına  cavab  verir.  Adi,  azaltma,  çoxaltma 
dərəcələri  var,  isimləşir  (substantivləşir).  Məsələn:  qır-
mızı,  qıpqırmızı,  qırmızımtıl;  ağ,  qara,  göy  və  s.  Mən 
qırmızı rəngi çox sevirəm. Mən qırmızını çox sevirəm. 
Say əşyanın  miqdarını və sırasını bildirir. Neçə? nə 
qədər?  neçənci?  suallarına  cavab  verir.  Miqdar 
(müəyyən, qeyri-müəyyən, kəsr sayları) və sıra saylarına 
bölünür.  Miqdar  saylarına  ıncı
4
,  (cı
4
),  şəkilçisini 
artırmaqla  sıra  sayları  düzəlir:  bir-birinci,  on  üç-on 
üçüncü  və  s. Birdən  minə qədər  bütün rəqəmlərin  adları 
milli  sözlər,  mindən  yuxarı  olanlar  (milyon,  milyard, 
trilyon və s.) isə alınma sözlərdir. 
Əvəzlik  digər  nitq  hissələrini  əvəz  edir.  Məna 
növləri:  şəxs,  işarə,  təyini,  qeyri-müəyyən,  sual 
əvəzlikləri.  Əvəzliklər  əvəz  etdiyi  nitq  hissələrinin 
xüsusiyyətlərini daşıyır. 
ġəxs əvəzlikləri: mən, sən, o, biz, siz, onlar. 
ĠĢarə əvəzlikləri: o, bu, elə, belə, həmin, həmən. 
Sual  əvəzlikləri:  kim?  nə?  necə?  neçə?  hansı?  nə 
etmək?.. 
Təyini əvəzliklər: hər, bütün, öz, filan, eyni, bəzi… 
Qeyri-müəyyən əvəzliklər: kimsə, nəsə, kim isə, nə 
isə… 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Həcər Hüseynova              "Nitqin inkişafına dair praktik məşğələlər"  
56 
Fel  hərəkət  bildirir.  Nə  etmək?  sualına  (müxtəlif 
növ və zamanlarda) cavab verir. Nə edir? nə edəcək? nə 
etmişdi? və s. 
Felin  üç  zamanı  var:  keçmiş  (nəqli  (-mış)
4
;  şühudi    
(-dı)
4
),  indiki  (-ır
4
)  və  gələcək  (qəti  gələcək  (-acaq
2
); 
qeyri-qəti gələcək (-ar)
2
) zamanları. 
Fellər  təsdiq  və  inkarda  işlənir:  gəldi,  gəlmədi; 
yazacaq-yazmayacaq… 
Fellər təsirli və təsirsiz olur: oxuyur, qaçır… 
Zərf – hərəkəti müxtəlif cəhətlərdən izah edir. 
 
 
Köməkçi nitq hissələri 
 
QoĢma  qoşulduğu  sözlə  ondan  sonra  gələn  sözlər 
arasında  əlaqə  yaradır,  münasibətləri  dəqiqləşdirməyə, 
konkretləşdirməyə  xidmət  edir.  Dərsdən  sonra  kitabxa-
naya gedəcəyəm. Kəndə tərəf iki atlı hərəkət edirdi və s. 
Bağlayıcılar sözlər, birləşmələr, hətta cümlələr ara-
sında  sintaktik  əlaqə  yaratmağa  xidmət  edir.  Sintaktik 
vəzifəsinə görə iki qrupa bölünür; 
I. Tabesizlik bağlayıcıları: biri digərindən asılı ol-
mayan tərəfləri (həmcins üzvləri, tabesiz mürəkkəb cüm-
lələrin tərəflərini) əlaqələndirir. Məsələn: 1. Aysel və Ay-
gün bir sinifdə oxuyurlar. 2. Qonaq onu tanıdı, lakin heç 
nə demədi. 
II.  Tabelilik  bağlayıcıları:  ki,  çünki,  ona  görə  ki, 
əgər, hərgah, hərçənd, madam (ki), indi ki, o səbəbdən ki 
və s. Məsələn, Gəldim ki, sənə hər şeyi ba.a salım. 
 

---