Я. М. Бядялов А. М. Аьайев с. Ж. Таьызадя

Çin Xalq Respublikası və onun dünya təsərrüfatında rolu.

ÇXR-nın iqtisadiyyatının xarakteristikası. ÇXR 9,6 mln km ərazidə yerləşir ki, bu da təxminən bütün Avropanın sahəsinə bərabərdir. Müasir dövrdə dünya əhalisinin 22 %-i (13 mlrd nəfər), ÜDM –un isə 3 %-i ÇXR-nın payına düşür. 1970-ci illərdən başlayaraq ÇXR-in inkişafı geniş miqyaslı iqtisadi resursların aparılması kursu və açıq xarici iqtisadi siyasətllə bağlıdır.

1981-90-cı illər ərzində ÜDM-un artımı 9 % təşkil etmişdir (bu dövrdə inkişaf etmiş dövlətlər qrupunda bu göstərici 2 %, Avropa ölkələrində inkişafda olan iqtisadiyyatla 2 % təşkil edib). 1991-97-ci illərdə ÜDM 89 %-ə yüksələrək (5,7 trln.yuan və ya 700 mlrd ABŞ dolları),orta illik artım tempi 11,8 % təşkil etmişdir.

Müasir dövrdə ÇXR elektroenergetika və polad istehsalı üzrə dünyada 1-ci üçlüyə daxildir. Lakin adambaşına düşən göstəricilərin vəziyyətinə görə isə ÇXR dünya təsərrüfatında başqa cür görünür.Belə ki, 1998-ci ildə ÜDM-un ölçüsünə görə ÇXR dünyada 100 yeri tuturdu.

ÇXR-də iqtisadiyyatın reformlaşdırılmasının əsası ÜKP MK-nın III Plenumunda (XI çağırış 1978-ci il) qoyuldu. Bu zaman üzün sürən üç mərhələli plan nəzərdə tutulurdu ki, bu da XX I əsrin ortalarına kimi hesablanmışdır.

I mərhələdə 1990-cı ilədək ümümi sənaye məhsulu və kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalının ikiqat artırılmasını və ölkənin ərzaq və geyimlə təmin etmək probleminin həll edilməsini nəzərdə tuturdu.

II mərhələdə (1991-2000 illər) ÜDM-un üç qat artırılması planlaşdırılırdı ki, bu da cəmiyyətin orta firavanlığını təmin etməli idi.

III mərhələ (2050-ci ilə qədər) orta inkişaf etmiş ölkələrin dünya səviyyəsində ÜMM-a nail olmağı və xalq təsərrüfatının kompleks modernləşdirilməsinin əsasən başa çatdırılmasını nəzərdə tuturdu.

ÇXR-in müasir iqtisadi səviyyəsini xarakterizə edərkən qeyd etmək lazımdır ki, ÇXR göründüyündən daha qüdrətlidir.

Çində hələ də kompleks mürəkkəb problemlər qalmaqdadır.Bu problemlərə: məhsuldar qüvvələrin zəif inkişafı, hələ də inkişaf etməmiş və kasıb rayonların böyük sayda olması,bəzi rayonların qapalılığı, kənd əhalisinin üstün təşkili (950mln.nəfər), kiçik istehsalın yüksək xüsusi çəkisi,əhalinin aşağı həyat səviyyəsində olması (50 %-i kasıblıq həddində yaşayır) kimi problemlər aiddir.Xüsüsilə texniki inkişaf səviyyəsinə görə Çin iqtisadiyyatı çox geridə qalmışdır.ÇXR-nin sənayesinin bir hissəsi və ya bütövlükdə mexanikləşdirilmiş istehsalla xarakterizə olunur (inkişaf etmiş sənaye ölkələri iki pillə yüxarıda dururlar –avtomatlaşdırılmış və kompleks avtomatlaşdırılmış istehsalla).

Geridə qalmağın səbəblərini mütəxəssislər obyektiv və subyektiv faktorlarla,inkişafın spesifik xarakterini şərtləndirməklə izah edirlər.Onların arasında qədim Çinin zəif inkişaf səviyyəsi,yarımfeodal və qapalı iqtisadiyyatı,əhalinin praktiki olaraq savadsızlığı,həmçinin 50-ci illərin dağıdıcı iqtisadi siyasəti kimi faktorlar mövcuddur ki,indiyə qədər onun nəticələrinin əks-sədası qalmaqdadır.Bundan başqa,əlahiddə yüksək artım tempi sonrakı inkişaf üçün problemlər yaradır.1994-cü ildən iqtisadi siyasətin əsas vəzifəsi “çox qızmış iqtisadiyyatla” mübarizədən ibarətdir.

ÇXR iqtisadiyyatında sturktur dəyişiklik.Çin iqtisadiyyatında struktur yeniləşmələr 70-ci illərin sonlarında aparılan islahatların biləvasitə nəticəsidir.Bu yenidənqurmanın əsas faktorlarından bir çox ukladlı iqtisadiyyatın bərpası idi ki,hazırda onun əsasını mülkiyyətin dörd növü: dövlət, kollektiv, özəl və şəxsi növləri təşkil edir.

Dövlət mülkiyyəti ümümi sənaye məhsulunda,parəkəndə əmtəə dövriyyəsində məşğul olanların sayındakı payına ğörə liderlik mövqeyini tutur.Dövlət sektorunda aparıcı sahələrin (sənaye, nəqliyyat, rabitə, maliyyə təsisatları, dövlət təsərrüfatları) istehsal vasitələri konsentrilmişdir.Dövlət müəssisələrin reforması iqtisadi siyasətin ən vacib bloku olaraq qalmaqdadır.

Kollektiv mülkiyyətinə daxil olan müəssisələr daha çox sərbəstliyə malik olurlar.Hazırda bütün kənd yerləri və sahələrin böyük hissəsi kollektiv mülkiyyət sektoru ilə əhatələnmişdir.

Xüsisi (özəl) müəssisələr mövcüd qanunvericiliyə görə müzdlu işçilərdən (7-8 nəfərdən daha çox) təşkil olunmuş təsərrüfatçılardır. 80-cı illərin sonuna onların sayı 280 min idi ki, bu da dövlət büdcəsi gəlirinin 35 %-ni təmin edirdi.

Şəxsi sahibkarlıq sferası mülkiyyətçinin və onun ailə üzvlərinin əməyinə əsaslanmışdır.Fərdi və özəl müəssisələrin və xarici kapitalın iştirakı ilə özəl müəssisələrin xüsusi çəkisi 1997-ci ildə 13,5 % təşkil etmişdir.

ÇXR-nin kənd təsərrüfatında müasir situasiya “aqrar möcüzə” kimi xarakterizə olunur.Milli gəlirin (kənd təsərrüfatında yaradılan) fiziki həcmi 1971-80-cı illərdə 24 %-dən 1981-90-cı ildə 55 %-ə yüksəlmişdir (kəndlərdə sənayeni hesaba almadan). 1996-cı ildə Çin üçün rekord miqdarda buğda (480 mln.ton) istehsalına baxmayaraq ölkə 7 mln. ton həcmində bu məhsulun importuna məcbur olur. Kənd təsərrüfatının zəif maddi-texniki bazası da ciddi problem kimi qalmaqdadır.

Sənaye istehsalında yüngül sənayenin rolu artmışdır.

Ağır sənayenin başlıca emal kompleks sahələri maşınqayırma və metal emalı sahələridir.Maşınqayırmada 80-ci illərin əvvəli 90-cı illərdə artım 10 % təşkil etmişdir.Lakin bu sahənin məhsulları dünya səviyyəsinə çata bilmir və inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə kifayət qədər geridə qalır.

İkinci yerdə sənaye istehsalı həcminin 15,5 %-ni verən toxuculuq sənayesi durur.Əsrin əvvəlində 23 mlrd.kv/m-dən çox parça istehsal olunmuşdur.

Kimya sənayesində də əhəmiyyətli dəyişiliklər baş vermişdir.90-cı illərin əvvəllərində orta illik artım tempi 10,5 %,sənaye istehsalında olan payı isə 14 % təşkil etmişdir.

ÇXR energetika və nəqliyyatda xroniki geriləmənin qarşısını ala bilmir.Çin iqtisadiyyatı üçün struktur əyrilik aktual problem olaraq qalır.Elektroenergetika çatışmamazlığı üzündən bütün istehsal gücü 20 % geridə qaldı,güclü dəmir yolu nəqliyyatı isə daşımaların zəruri həcminin cəmi 70 %-nə xidmət etmək iqtidarındadır.Bu 90-cı illərin əvvəlləri üçün xarakterik idi.

İqtisadi artım dənizsahili və daxili əyalətlər arasında təbəqələşməni gücləndirdi.ÜMM 1995-ci ildə qərb regionu üzrə 8 %, mərkəzi əyalətlərdə 9,5 %, dənizsahili əyalətlərdə isə 15 % artdı.Əhalinin adambaşına düşən gəlirlərinə görə regionlar arasında böyuk fərqlər vardır.Daxili Monqolustanda orta gəlir ildə 3 min yuan (362 dollar) olduğu halda,bu Şençyen iqtisadi zonasında 11,7 min yuan təşkil etmişdir (1996-cı il göstəricisinə görə).İnkişaf səviyyəsində artan fərqlər və regional əsaslanmalar ona gətirib çıxarmışdır ki,ölkədə faktiki olaraq bir neçə regional iqtisadiyyat mövcuddur.

Dünya təsərrüfat əlaqələrində ÇXR-nın mövqeyinin gücləndirilməsi. Müasir dövrdə beynəlxalq əlaqələrin ən çox inkişaf etmiş forması xarici ticarətdir.İslahatlar ilində Çinin xarici ticarət dövriyyəsi 1978-ci ildə 10 mlrd. dollardan-1978-ci ildə 325 mlrd. dollara çatmışdır (burada+saldo 40 mlrd dollar təşkil etmişdir).Eksportun həcminə görə ÇXR dünyada 6-cı yerdədir.

Çinin xarici ticarətdən asılılığı əhəmiyyətli dərəcədə güclənmiş,ümummilli məhsulda eksportun həcmi 1978-ci ildə 10 %-dən-1996-cı ildə 40 %-ə qədər artmışdır.Bu da dünya təsərrüfat əlaqələrində ÇXR-nın iqtisadiyyatının kifayət qədər inkişaf etməsinə sübutdur.Lakin son illərdə 1978-ci illə müqayisədə ölkənin dünya ticarətindəki payı artmasına baxmayaraq, hələlik o geridə qalır (cəmi 2 % təşkil edir).Bu isə ÇXR-nın emal sənayesinin çox da yüksək keyfiyyətli olmayan əmtəələrin istehsalı ilə izah olunur.Bu əmtəələr dünya bazarında rəqabətə davam gətirə bilmir.

Müasir dövrdə Çinin xarici ticarətində eksporta göndərmək üçün xammal emalı görkəmli yer tutur ki, bu ölkənin ümumi əmtəə dövriyyəsində 50 %-ə yaxın paya malikdir.Pambıq-parça və təbii ipək istehsalına görə çin dünya birinciliyini əldə edib.Xarici valyuta gəlirlərinin vacib mənbəyi kimi toxuculuq sənayesinin rolu böyükdür.

Eksportun 20 %-dən coxu maşınqayırma və elektrotexnika məhsullarının payına düşür.Dünya eksportunda bu məhsulların xüsusi cəkisinin olmaması digər ölkələrlə müqayisədə rəqabər səviyyəsinin olmaması ilə bağlıdır.

Müasir dövrdə import siyasətində başlıca vəzifə xalq təsərrüfatının modernləşdirilməsi üçün yeni texnika və texnalogiyaların alınmasından ibarətdir.ABŞ ÇXR-na yüksək texnikalı məhsullar, təyyarələr və elektrik hesablama texnikasının göndərilməsi üzrə liderlik edir.(Yəni ÇXR ABŞ-nın məhsullarından istifadə edir).

Müasir dövrdə Çinin xarici ticarətində sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin payı artmaqdadır.Ölkənin xarici siyasət dövriyyəsinin 84 %-i onların üzərinə düşür, əsas partnyorlar ABŞ, Yaponiya və Honkqonqun payı 42 % təşkil edir.Son illər ərzində xarici investisiyaların həcmi 8 % artmışdır.

Çinin borc vəziyyəti təhlükə doğurmur.Borca məsuliyyət əmsalı (xarici borc kəmiyyətinin ÜDM-a olan münasibətləri ilə ölçülür) 15 %-i keçmir.Yeri gəlmişkən bu göstərici 20 %-i ötsə onda təhlükə artar.Borc əmsalı (xarici borcun eksportun illik həcminə münasibəti ilə ölçülür) 80 %-i keçmir (100% təhlükəli haldır).Əsas investorlar rolunda ABŞ, Yaponiya və Honkqonq çıxış edir.Honkqonqun payına xarici kapital qoyuluşunun, Çinin quru ərazisi üzrə 60 %-ə qədər, cənub sahilboyu rayonlar üzrə isə 80 % düşür.

Lakin ÇXR-nın investisiya siyasətində bəzi çatışmamazlıqlar mövcuddur.Sahibkarlıq fəaliyyətinə dövlətin yetərincə müdaxiləsi; milli valyutanın dönərli olmaması; torpaq satışı qanununun olmaması ilə bağlıdır.ÇXR-nın geridə qalmasının digər səbəbi xarici kapitalın, əsasən sahilboyu rayonlar üzrə cəmlənməsindən ibarətdir.Ölkə höküməti investisiyanı daha kasıb daxili rayonlara istiqamətləndirmək üzrə iş aparır.

bazarlarda ciddi rəqibə çevirmiş və onun şansı bir çox ölkələri yetərincə sıxışdırmışdır.BMT-nin mütəxəssislərinin rəyinə görə XXI əsrdə (2015-2020-ci illər üçün) ÇXR dəyər üzrə dünyada ən böyük ümummilli məhsula malik olacaqdır.Bu dövrdə eksportun həcmi də dünya üzrə ən böyük çəkiyə malik olacaqdır.Xarici iqtisadi faktorun rolunun kəskin artması xarici kapitalı cəlb edə bilən bir çox təsərrüfat sahələrinin eksporta arentasiyasına əsaslanacaqdır.Bu zaman aparıcı rolu Xuaçyao (Çin diyasporu) oynamış və oynamaqdadır.Honkqonqun Çin ilə birləşməsi Çinin xarici iqtisadi potensialını daha da gücləndirəcəkdir.

İdarəetmə modelinin bəzi cizgiləri. ÇXR-da reformaların keçirilməsi strategiyası tədbirlərin həyata keçirilməsi ardıcıllığının ölçülüb biçilməsi ilə fərqlənir. Reformalar 1978-ci ildən strat götürmüşdür. İslahatların ilk istiqaməti kəndlərin yenidən qurulması və onların şəhərlərlə qarşılıqlı əlaqədə olması ilə bağlı idi. Çünki, ÇXR əsasən aqrar ölkədir. İqtisadi qərarlarda kəndlilər bəzi azadlıqlar əldə etdilər. Onlar üçün kənd təsərrüfatı məhsulu üzrə dövlət tapşırığı əhəmiyyətli dərəcədə azaldıldı. Bu da artıq məhsulun sərbəst bazarda satışına imkan yaratdı.Bundan sonra kəndlilərin kooperativlərdə birləşməsinə təşkilatlanmanın vahid formada olması imkanı kimi baxılmadı. Həm də şəxsi ailə təsərrüfatı geniş vüsət aldı.

Çin reformasının vacib xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, iqtisadiyyatda baş verən dəyişikliklər praktiki olaraq cəmiyyətin siyasi sturukturuna toxunmamışdır. Çin rəhbərliyi ölkədə sosializm quruculuğu xəttini qətiyyətlə saxlamış və marksizm-leninizmə olan sədaqətini qorumaqdadı. Siyasi hakimiyyətdə Çin Komunist Partiyası və yerlərdə onun partiya funksianerləri durur.

1979-cu ildə strateji iqtisadi inkişafı müəyyənləşdirən şüar belə səslənirdi: “Plan-başdır,bazar-köməkçidir”.1984-cü ildə “Planlı bazar iqtisadiyyatı” yaradılması şüarı irəli sürüldü.1992-ci ildə Çin Komunist Partiyasının XIV qurultayında “Sosialist bazar iqtisadiyyatı”nın yaradılması kursu elan olundu.

İrəli sürülmüş konsepsiyanın reallaşdırılmasının əsas yolları aşağıdakılardır:

• 
  dövlət mülkiyyətində olan müəssisələrin təsərrüfat müstəqilliyinin genişləndirilməsi, özəl sektora dövlətin sərt nəzarətinin saxlanması;
  
• 
  bazar proseslərinin dövlət tənzimlənməsinin iqtisadi metodlardan daha çox, inzibati metodlarla aparılması (buna baxmayaraq iqtisadi metodla tənzimlənməsinin rolu artır);
  
• 
  dövlət müəssisələrinin, sərt dövlət nəzarətinin saxlanması şərti ilə tədricən bazar təsərrüfatı rejiminə keçməsi;
  
• 
  əsas makroiqtisadi proporsiyalar üzərində dövlət nəzarəti (artım tempi, yığımın uyğunluğu, istehlak, əasa dövlət investisiyalarının bölüşdürülməsi).
  

Çin reformalarının ən böyük uğuru kənd təsərrüfatının inkişafı və bütövlükdə ərzaq probleminin həlli ilə əlaqadardır.

1994-cü ildən Çində iqtisadi sistemin reforması özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bazar infrasturukturunun formalaşmasına daha çox diqqət yetirilmiş, 1980-cı illərin sonunda qiymətlər üzərində dövlət nəzarəti yalnız 8-10 % təşkil etmişdir. Bununla yanaşı istehsal texniki təyinatlı əmtələrə qiymətlərin liberallaşdırılması hələ qarşıda duran məsələdir.

Pul-kreditin tənzimlənməsi sahəsində də bəzi işlər görülməlidir.Belə ki, bazar dəyişikliklərinə uyğun olaraq vergi islahatlarının aparılmamasılazımdır. Hələlik, pul kütləsi və bütün pul-kredit formalarının tənzimlənməsini dövlət həyata keçirir.