Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

«
Divan-
ül  lüəət-üt  türkəün  təsbit etdiyi mənzumələr içində, 
altı hecalıdan on beə hecalıya qədər bir çox nümunələr olduəu halda 
bu gün 
ən çox intiəar edən on bir hecalıdan heç də nə yoxdur. De-
m
ək olar ki, on birli vəzn bu zamanlarda hənuz çox tətbiq edilmə-
miədir. Bu vəznin inkiəafını, mütəaqib əsrlərdə aramaq icab edər. 
Heca v
əzni yaranmaəa baəladıəı ədəbiyyatda təkamül edərək 
il
ərlərkən, ilk dövrlərdə bir-birinə zidd  iki  sinfin  əeiri  tərəfındən 
q
əbul edilmiədir.  əski türk qövmləri  aəırı cəmiyyət həyatı yaəar-
k
ən hüsula gətirdikləri ədəbiyyatın ümum məhsullarına burjua ədə-
biyyat aliml
əri xalq ədəbiyyatı deyirlər. Halbuki diqqətlə baxılacaq 
olursa, bu 
ədəbiyyatı  tamamile  xalqın  malı  add  etmək  doəru  ol-
maz. Atalar sözu, bilm
əcə,  naəıl,  mani  kimi  ədəbi növlərdə iəçi 
xalq sinfinin iqtisadi, b
ədii zövqünə aid ünsürləri ehtiva edən məh-
sullar olduəu kimi, əəirət rəislərinin, xan və bəylərin, ümumiyyətlə 
əəirət aristokrasisinin həyatına, qəhrəmanlıəına, müharibələrinə aid 
m
ədhnamələr də az deyil. əldə olan vəsiqələrə görə əski məhsul-
larm 
ən çoxu bu aristokrat sinif  tərə-fındən meydana gəlmiədir. 
H
ətta aəaəı sinfin ən tipik ədəbi növü olan atalar sözlərində belə bu 
sinif psixologiyasımn hakim olduəunu görürük. Məsəla: 
«Alplar birla uruəma,  
Beklar birla turuəma” 
(M
ənası: qəhrəmanlar ilə vuruəma, Bəylərə söz qaytarma). 
«
Gönda 
ərk yok  
B
əgda qık yokə 
(M
ənası: Göndə çatlaq yok, bəydə sözündən dönmək yok). 
Eyni sur
ətdə ən əski ədəbi vəsiqələrimizdən sayılan və bizim 
m
ənsub olduəumuz əski Oəuzlara aid olan Orxon abidələrindəki 
kitab
ələr də Bilgə kaəan kimi bir xan ilə Gültəkin kimi bir qəh-
r
əman bəyin tərcümeyi-halını göstərən dastan əəklindədir. 
əərəf aristokratiyasmm ətrafmda vücuda gələn bu ədəbiy-
yatla saray padəahları ətrafinda yaradılan Divan-saray ədəbiyyatı 
arasmda psixoloji c
əhətdən heç bir fərq yoxdur. Bunun üçün əəi-
151 
 

---

r
ət bəyləri  ətrafında  doəan  ədəbiyyata  biz  sarayın  ilk  əəkli olan 
əəirət bəy və xan çadırlarına izafeyi çadır ədəbiyyatı deyirik.
20
 
əslamiyyət Orta Asiya türkləri arasında bir din əəklində tutun-
duqdan sonra, maddi h
əyat etibarilə köçəbəlik mənəvi tələqqilər 
c
əhətindən əamaniliyə baəlı olan əəirət yıəınlarının kəndi prinsipləri 
nöqteyi-n
əzərindən kulturize etməklə mümkündür. O, bir tərəfdən 
istilası altına aldıəı qövmləri əski tələqqi və etiqadlarından uzaqlaə-
dırarkən, digər tərəfdən də tamamilə islami mahiyyətdə olan ictimai 
mü
əssisələrini qoruyurdu. Bu siyasət sayəsindədir ki, o tarixə qədər 
davam ed
ən türk ədəbiyyatı,  yalnız  motiv  etibarilə deyil, ümumi 
texnika etibaril
ə də ayn və yabançı olan yeni bir ədəbiyyat qarəısm-
da bulunuyordu. Heca vezni g
ərək xalqın müxtəlif sinifləri və gə-
r
əksə əəirət açistokrasisi  ədəbiyyatında  yeganə vəzn ikən,  ərəbin 
əruzu üzərində yeni bir əeir abidəsi yüksəltməyə baəladı. 
əruz vəzni ilk dəfə aristokrat sinifində bəlirdi. Bütün varlıəı 
il
ə Baədada  mərbut olan bu sinif, yeni təəəkkül edən saray üçün 
əruzu qəbul etdi. Bu surətlə zühur edən Saray ədəbiyyatı əraq və 
müs
əlman  olmuə əran  mədrəsələrində təhsil edən  ədib və əairlər 
say
əsində getdikcə geniələyən bir hərəkat zatı təqribən qoyuldu. 
əruz iskolastik ədəbiyyatın  elmi  aləmincə məlum olan ilk 
əsəri «Kudadqu biligə, Akademik V.V.Bartoldun əldə etdiyi nəti-
c
əyə görə Kaəqərdə hökumət sürmüə olan Qaraxaniər hökmdar-
la
ndan  Tafəac  Buəra  Qaraxan  əbu  əli  Həsən ibn Süleyman 
Arslan  Qaraxan  adına  ithaf  edilən «Kudadqu  bilikə 1069-1070 
rad
ələrində Yusif Has Hacib nam bir zat tərəfmdən yazılmıədır.
21
 
6500 beyt q
ədər bir həcm tutan bu əsər «əahnaməə kimi «Fəulən, 
f
əulən, fəulən, fəulə vəznindədir. 
20
 
əadır  ədəbiyyatı  əeirində uzun  əsrlər hakim olan heca vəzni, türk cəmiy-
y
ətinin əəirət dövründən dərəbəylik dövrünə doəru irəliləməsi ilə yerini yavaə-
yavaə islamiyyətin gətirdiyi əruz vəzninə tərk etməyə baəladı. 
21
 
Bu kitabın ilk nüsxəsi tarixçi Hammer tərəfındən əstanbulda alınaraq Vya-
nada ümum
i kitabxanaya veriimiədir. Nüsxə 1439-da uyəur hərflərilə Heratda 
kopya edilmiədir. Sonradan ərəb hərflərilə yazılmıə iki nüsxəsi daha bulundu 
ki, biri d
ə Qahirədə Xədiviyə kitabxanasındadır. 
152 
 
                                                 

---

əruz vəzni saray ətrafında vücuda gələn bütün mənzum məh-
sullara z
əminə olurkən, heca vəzni də çadır  ədəbiyyatı  sahəsində 
qiym
əti azalmaəa üz tutmaqla bərabər, kendi təbii seyrində davam 
edirdi; h
ətta bu vaxta qədər əvami və təəkilatsız bir tərzdə irəlilərkən 
əruzun sarayına müqabil özünə təkyəyi müdafiə mərkəzi bulmuədu. 
Müs
əlmanlıəın  intiəarindan  sonra  bizzat islam dininin və 
onun 
əks-ələməlindən ibarət olan təsəvvüfün rəvac bulması üçün 
mü
əyyən təəkilat əəklində qurulan təkyələr ətrafında yaradılmaəa 
baəlanan ədəbiyyatın əeiri isə heca vəznini qəbul etdi. Ancaq bu 
t
əəkilat  sayəsində heca vəzni  yazılı  ədəbiyyat sahəsində əruzla 
mücad
ələyə davam edə bildi. 
Türkç
əliyin ümumi xarakteri göz önünə gətiriləcək olursa, 
heca v
əzninin onlarca məqbul görünməsinin mənası  kolaylıkla 
anlaəılır.  Qayəsi daha böyük bir əksərinə məfkurəvi təlqinlərlə 
t
əsir yapmaq olan təkyə təəkilatı,  xalq  ruhunu  nəzərə almaq və 
xalq 
ədəbiyyatı  elementlərini kullanmaq məcburiyyətində  idi. 
Bunun üç ün t
əkyə əeiri milli xalq vəzni olan heca ilə yaradılırdı. 
Heca v
əznini  ilk dəfə olaraq Yəsəvi təkyəsində buluyoruz. 
Y
əsəvilik təriqəti üzrə doəan ədəbiyyatın məhvəri miladi on ikin-
ci 
əsrdə yaəamıə əair, həkim əhməd Yəsəvinin «Divan-i hikmətə 
adı  altında  toplanılan  əsərləridir.  əhməd Yəsəvi  hecayı  kullan-
maqla b
ərabər, ona daha əski zaman məhsullarındakı  vəziyyə-
tind
ən ayıran mütəkamil bir əəkil verməmiədir, onun əsərlərində 
d
ə ətraflı  misrayi-ahəngdən mərhum  bulunaraq  ibtidai  texnikayı 
mühafızə etməkdədir. Bununla bərabər vəznin təkyələrdə tutul-
masma v
ə aynca on iki hecalı vəznin əaye bulmasına yardım et-
miədir. «Divan-i hikmətədə ən çox kullanılan vəzn yeddili ilə on 
ikilil
ərdir.  Hecanın  bundan  800  il  əvvəlki  əəklini  yaxından  görə 
bilm
ək məqsədilə əhməd Yəsəvinin iki mən-zuməsini buraya 
alıyoruz. Birinci parça duraksız yeddilidir: 
On s
əkkiz min aləmdə, 
Heyran buləan aəiqlər, 
Tapmaq m
əəuq soraəın, 
S
ərsan buləan aəiqlər. 
 
153 
 

---