Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bilg ə kaqan bitikin Yolıq tigin bitidim Bunc ə barqaə badızın əzi kaqan atası Yoluq tigin m ən ayı Altıqa tört gün turup Bitdim, bad ırtım… (Bilg ə xaqan kitabəsini bən, Yoluə Təgin yazdım. Bu qədər ev barqı, bəzəgi, rəngi xaqanın caniəini olan bən, Yoluə Təgin bir ay d ört gün durub yazdım və bəzədim). Yuxarıda qeyd etdiyimiz misalların da göstərdiyi kimi heca v əzni meydana çıxarkən əvvəlcə onun qısa-qısa ahənglər doəuran v əznləri vücuda gəlmiədir. Bu vəznlər üç ilə yeddi heca arasın- dadır. əlk dəfə qısa vəznlərin vücuda gəlməsi pək təbii idi. əünki ç ox b əsit bir dərəcə olan dil birdən-birə güc və mürəkkəb parçalı (duraqlı) vəznləri yaratmazdı. Heca v əzninin təəəkkülündən sonra təqib etdiyi təkamül x ətti üzərində hasil olan vəznlərə nisbətlə ən çox yayılan qismi yeddi hec alılar oldu. Bu v əzn əsrlərcə əski dastanlarla yaəadı, təkamül etdi və iki türlü əəkil aldı: birisi duraqsız yeddi hecalı, o birisi iki draqlı idi ki, bunun ilk parçası dörd, ikinci parçası üç hecadan ibarətdir. Yeddi hecalı çox kullanılmaqla bərabər, altı hecalı vəznlərlə b ərabər qarıəıq olaraq da iələnmiədir. Məsələ, yeddi hecalı vəzn- l ərdə yazılan dastan qitələrinin dördüncü misrası altı hecalı olur, yaxud əksinə olaraq altı hecalı vəznlə yazılan qitələrin dördüncü misrası yeddili olur. « Divan- ül lüəət-üt türkəün göstərdiyi əski dastan parçala- rının əksəriyyətlə yeddi hecalı olduəu halda altı və yeddi heca- lıların nümunələri də var. Bu qitə o cümlədəndir: «Oədı qızıl bəyraq, Toədı qara torpaq, Yetüəü gəlib oəraq, Toqquəub anın gecitmezə. 148 (Açıldı qızıl bayraq. Yüksəldi qara torpaq. Yetüəüb gəldi oəraq, onunla toquəmaəa baəladıq). ən əski mənzum dastanlardan bizə qədər qalan nümunələr « Divan- ül lüəət-üt türkəün zəbt etdiyi dastan parçalarıdır. «Alp ər Tonqaə haqqındakı mərsiyə «Təkqutə və «Yabakuəların müharib ələrinə aid dastanlarla bir çox baəqa mənzum parçalardan ibar ət olan bu mənzumələr haqqında professor Karl Brokkelman t ətəbbönamələr yazmıədır. Onun da göstərdiyi vəchlə bu dastan- lardan yalnız birisi səkkiz hecalıdır. Demək olar ki, yeddi he- calılar inkiəaf etdiyi zamanlar altı və səkkiz hecalı vəznlər də əeirə tətbiq ediliyordu. «Divan-ül lüəət-üt türkəün göstərdiyi nümun ə - dördüncü hecadan sonra olmaq üzrə-iki duraəa havidir. əlk heca vəznlərində qəti və müəyyən bir əəkil yoxdur. Eyni v əznin gah duraklı, gah duraksız olaraq kullanıldıəı görülür. Bütün qiym ətli musiqinin verdiyi ahəngdən alan vəznin yabançı b əstədən sıyrılmaəa baəladıəı mütərəddid zamanında bu çöhrəyi göst ərməsi təbiidir. Bunun üçün də bir vəzndə yazılmıə mənzum bir parçada iki əəkil gözə çarpar: Birisi doərudan doəruya misranın baəından sonuna qədər oxumaqla hasil olan ifad ə əəkil o biri də oxuyarkən bütün misralarda k əlmələrin müəyyən yerdə bitməsindən doəan ahəngdar əəkil. Birinci əəkildə, ikinci qədər mənzum səlislik yoxdur. Bu ancaq bir n əsr parçası deməkdir. Vəznin mütəəəkkil bir təzahürü deyil, ibtidai bir əəkildir. əkinci əəkil ki, buna duraklı əəkil diyoruz - n əzmin ümumi ahəngini meydana çıxaran qüvvədir. Diqq ət edildiyi zaman ilk mənzumələrdə bu ümumi ahəng d ə qulaəın xoəlanacaəı yuməaq bir dərəcədə deyil. Bunlardan doəan ritm əsgər yürüəündən hasil olacaq tatlılıəı hiss edəməz: yalnız bir çox kəlmələrin yuvarlanıb getdiyini duyar. Bu kimi sif ətləri daəıyan vəznlərdə çöl və steplərdə köçəbəliklə ömr keçi- r ən əhalinin sərt mücadələsi ruhu hakimdir. Yuxarıda göstərdiyi- miz əski mənzum nümunələrdə bu, hiss edildiyi kimi aəaəıdakı parçalarda da barizdir. ətraflı səslər, qısa vəznlərdə az duyulur; uzun v əznlər bu xüsusda daha gözəl nümunə təəkil edər. 149 Mahmud-bun əl-Hüseyn əl-Kaəqarinin «Divan-ül lüəət-üt türkəündə (1073 tarixində yazılmıə) göstərdiyi mənzum parçala- rın çoxu vəznli beytlər də vardır. Bundan da anlaəılır ki, daha o zamanlar, doqquz yüz əlli il əvvəl türk qövmləri ədəbiyyatında bir ç ox heca v əznləri varmıə ki, zaman keçdikcə bunlardan bəzi- l əri ortadan qalxmıə, bəziləri daha mütəkamil bir əəkil almıədır. « Divan- ül lüəət-üt türkə də on iki hecalı yalnız bir misra var: «əlinim arıə kırca tur ok baəaqıə T əmiz əlim oxun ucu ile dəlindi. Bu misrada durak s əkkizinci hecadadır. On ikilinin bu əəkli zamanımıza qədər yaəamıədır. Bəlkə, bu vəzn də duraksız olaraq kullanılmıədır; bu əəkildə duraklı olsa da havi olduəu ahəng çox z əifdir. On üç hecalı (Durak yeddincidən sonradır). « T ər kən qatun qutunqa təgurməndin qoəuə Ayəıl sizin tabuəçi ətnür yengi tabuəə (Xatun qadına bəndənbir nəəmə yetir, de ki, s ənin qulluqçun yeni bir qulluq istəyir). «Tunçı yaəar buəut altun tamar aəır Aqsa anın aqını qandı mənim qanıəə. (Bulutlarımız təmiz damardan daima altun yaədırır. Onun n əhri axsa, bana sevinc gəlir). «Urmuə azun busuəun qılmıə annı baliə əmsəm önkər tılanıb siz da bulur yaqıəə. (Dünya ona bir pusu qurdu v ə ona yara vurdu Yarası için əlac aradı və əəfa yaəını sizdə buludu). On beə hecalı: «ətrü turub yaədı önkər kiəi oki cıəlıvar Aydım asıə qıləu əməs sən taəa yalvarə. (Qarəımda durub ok yaəmuru yaədırdı Dedim: s ənə bu fayda verməz, gəl yalvar). Bu v əzndə durakların ayırdıəı parçalar üç dördlük ilə bir üç lükd ən ibarətdir. 150 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|