Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bundan sonra « D ədə Qorqudə haqqında çox geniə tərzdə rus aliml əri tədqiqatda bulundular. 1894-cü ilə 1911 tarixləri arasında baəda akademik Bartold olduəu halda Tumanski ənostronev və Qazax alimi Dibayev t ərəfdən bir çox məqalələr nəər edilmiədir ki, bunların mahiyyəti öz bəhslərində təhlil ediləcəkdir. Vaxtı ilə əstanblada təəkil edilmiə «Asar əslamiyyət və milli- y ət tədqiq əncümənə Berlin kitabxanasındakı kopya edilmiə nüs- x ənin fotoqrafını çıxararaq Kilisli müəllim Rüfət mərifəti ilə kitab halında basdırılmıədır. (Mətbəəyi Amirə 1332, miladi 1916). Mü əllim Rüfətin istinsax əsasında oxuyamadıəı bir çox ifadə v ə kəlmələrin yanında yapdıəı təhsislərin bir çoxu yanlıədır. əün- ki «Kitabi Qorqudəun dili bizim Azərbaycan ləhcəsi olduəundan bizim indi bel ə qullandıəımız bir çox kəlmələri və ifadələri mü əllim Rüfət bilmədiyi üçün bunları yanlıə olmadıəı halda, Osmanlı türkcəsinə görə təshih eləmiədir. 57 Yazma nüsx əyi bizat gör ən və tədqiq edən Bartol mətndə kitabın adını «Kitabi Dədə Qorqud əla lisani taifeyi Oəuzanə deyə göstərir. 58 Halbuki, Rüf ət d ədəm degin zəmir ədatı «mə-yı atmıə və tayifə gəlməsini də osmanlı aəzına görə taifə yapmıədır. Bu xüsusda türkiy əli müəllimlərdən M.Cövdətin 1334 və 1338-d ə yazılmıə iki kiçik məqaləsi, bundan sonra Köprülüzadənin kitabalarında bir neçə qısa haəiyəsi vardır. ən son tədqiq əbdül- q ədir adında baəqırdıstanlı bir gəncin «Türkiyyat məcmuəsiəndə « Kitab D ədə Qorqudə haqqında sərlövhəsi ilə yazdıəı məqaləsidir. 57 M əsələn əilə (əillə) kəlməsini müəllif qətiyən yanlıə iəarətlə göstərilmiədir. Halbuki, « M ərə noldunuz diyü bir əillə birinə, bir əillə birinə urduə (səhifə 143) cüml əsinin özü də göstərir ki, əillə kəlməsi bizim ləhcəmizin hazırda belə yaəayan kəlmələrindəndir. 65-ci səhifədə «Dəxi sənin yüzünə bən gəlmərəmə cüml əsindəki yüzünə kəlməsini yurduna əəklində tamamilə indi olaraq təshih edir. Halbuki, bu ifad ə indi belə, bizim ləhcəmizdə var. 58 Bartold. Yeəyo izvestiye o Korkude. Zapiski Vostoçnoqo otd. Russ.arx obə. tom. XIX, str.73-75. ənasrantsev də eyni ərəbcə səlövhəyi qoyur və ruscada beyl ə tərcümə edir: “ Kniqa o moem Dede Korkudaə na yazıke plemeni Oəu zovə Zapiski t. XX str. 40-46. 188 Bu m əqalə əksik bir bibiloqrafi ilə bərabər qırəız və baəqırd türkl əri arasında Qorqud haqqında yaəayan əfsaqələrdən bəhs edir. Yuxarıda yad edilən bütün mənbələr Bartoldun ilk məqalə- sind ə qısa sətirlər müstəsna olmaq əərti ilə “ Qorqud kitabı”nın dil v ə ədəbiyyat tarixi nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyət və qiymətli təhlil ed əcək ümumi mahiyyətdə deyil. Biz burada bütün bu tədqiqləri gözd ə tutaraq onu ümumi bir təhlil məruz buraxacaəız. Drezdend əki mətnin yazıldığı tarix haqqında “ Qorqud kitabı”nın mətni Drezden kitabxanasının XVI əsr yazmaları arasında hifz edilməkdədir. Demək olur ki, yazmaların kataloqunu t ərtib edən Fleyəer mətnin bu əsrdə yazıldıəına qənaət hasil etmiədir. Bartolda mətnin yazıldıəı tarixi araədırarkən haman-haman eyni n əticəyə vasil olmuədur. Böylə ki, mətnin son s əhifələrindən birində Osman paəanın vəfat tarixi 993-cü ildir (miladi 1585), t ərzində mövcud bir qeydi görən Bartold deyir ki, bundan da əlyazmasının o vaxtlar (yəni 1585 illərində) yaxud az sonra yazıldıəı istiərac edilə bilər 59 .1 Halbuki, bizc ə bir kitabın mətni xaricində gəliəi gözəl qeyd edil ən bir vəfat tarixi o kitabın yazılıəı və yazıldıəı tarix ilə əlaqədar olmaz. Bunun üçün mətnin yazıldıəı tarixi böylə bir ölüm tarixind ən çıxarmaəa çalıəaq doəru nəticə verməz. əski türk ailələrində bir adət var idi: birisi doəuldumu, və ya öldümü v ə yaxud zəlzələ, aclıq, xəstəlik, istila kimi mühüm hadis ələr zühr etdimi, vaqiənin tarixi ailənin böyüyü və yaxud oxumaq bil əni bir-iki sətirlə evdə bulunan ləyəttyin bir kitabın ( ələl-əksəri Quranın) baəına və ya sonuna qeyd edilirdi. Osman paəa adlı zatın ölümünün qeydi də bu surətlədir. Bu kimi qeydlər üç ün mütl əqa kitabın qədim və yaxud yaxın zamana aid olduəuna bakılmazdı. Ola bilər ki, Osman paəanın vəfat tarixi qeyd edilən m ətnin çox köhnə bir zamanda yazılmıədır. «Kitabi Qorqudəu öz kataloqunun XVI əsrdə mənsub yazmaları içində qeyd edən Fleyəeri aldadan səbəb də bəlkə bu 59 «Kitabi Korkudə. Zapiski Vost. otdel. tom, 8. str. 203-218. 189 bir s ətirlik qeyddir. Akademik Köprülüzadə müəyyən bir vaxt göst ərməyərək bu yazmanın Osmanlı dövlətinin təəkilindən sonra t əsbit edilmiə olduəunu iddia edir. 60 Burada t əsbit kəlməsi istinsas mənasına olmayıb da əifahi v əziyyətdə ikən kaəız üzərinə qonulduəu məqsədi ilə qullanılırsa, o halda bir az düəünmək lazım gəlir. əünki əbu Bəkir Abdullah ibni Aybekir D əvadarinin verdiyi məlumat mövcibincə “ Kitabi Qor- qud”dakı mündəricat «Oəuznaməə adı altında çox əvvəllər türkcə olaraq t əsbit edilmiədir. Sonralar farscaya və IX əsrdə farscadan ərəb dilinə tərcümə olunmuədur ki, Dəvadərini XIV əsrin baəların- da gördüyü «Oəuznaməənin ərəbcə tərcüməsidir. O halda, bu tərz- d ə ifadəyi biz ancaq əldəki kitabın Osmanlı dövlətinin təhsizindən sonra kopya edildiyi t ərzində qəbul etmək məcburiyyətindəyik. Osmanlı dövlətinin təəkilini mütəaqib kopya edildigi fikrini ver ən yeganə vəsiqə «Kitabi Qorqudəun iki cümləsidir: «Qorqud ata ayıtdı: Axır zamanda xanlıq geri kayiya degə kimsənə əllərindən almiy ə, axır zaman ölüb qiyamət qopunca. Bu dedigi Osman nəslidir iədə sürülüb gedəyürdür (səh.3). Bir də «Bayburə bəg oəlu Bam- sıbirik hekayəsiəndə əstanbul kəlməsinin yad edilməsidir. Bayburə b əg yeni bir oəlu doəduəu zaman bəzirganları çaəıraraq əmr verir: «Barın Rum elinə mənim oəlum üçün yaxəı ərmaəanlar gətirin bö- yünc əə dedi. Bəzirganlar dəxi gecə-gündüz yola girdilər. əstanbula g əldilər. Dam danıəıq ələ yaxəı ərmaəanlar aldılar (səh. 39). Bu iki cüml ədən birincisi daha qüvvətli bir vəsiqə təəkil edir. H əqiqətdən “ Qorqud kitabı”nın baəında görülən cümlə kitabın Osmanlı hökumətinin təəkilindən sonra yazıldıəını deyil, kopya edildiyini göst ərir. “ Qorqud” mətninin yazıldıəı tarixi XVI əsrə qədər irəli gətir- m ək doəru olmaz. Mətindəki dilin ünsürləri bu fikri təyin etdiyi kimi ayrı bir vəsiqədə mütaliəmizi qüvvətləndirir. əski Osmanlı padəahlarından ikinci Murad zamanı (doəumu 1388, vəfatı 1438) olan XIV əsrin sonları ilə XV əsrin baəlarında yazılmıə «Tarixi-Ali S əlcuqə Dədə Qorqud haqqında bu qayıbdan xəbərlər söylərdi. 60 Türk ədəbiyyatı tarixi, cild I, səh.59 190 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|