H
əqqi tənəzər edərək qiymətli vəsiqə olduəu üçün buraya alırız.
“ Rəsul əleyhsəlam zamanına yaxın zamanlarda Bayat boyundan
Qorqud ata qopdu. K
ənd və kövminin birgəsi idi. Nə dersə olurdu.
Qayıbdan xəbərlər söyləyirdi. Haqq tala onun könlünə ilham
ed
ərdi. Etdi axır zamanda görü xanlıq kayeya verilib, kimsə
əllərindən almiyədi, dedigi Osman Rəhmətullah nəslidir”.
61
«
Tarixi ali S
əlcukunə göstərdiyi vəsiqəyi eyni ilə “ Qorqud
kitabı”nın Drezden nüsxəsinin baəlanəıcında da buluruz: “ Rərsul
əleyhsalam zamanına yaxın Bayat boyundan Qorqud ata deyilən
bir
ər qopdu. Oəuzun ol kiəi tamam bilicisi idi. Nə dirsə olurdu.
Qayıbdan dürlü xəbərlər söylərdi. Haqq-tala onun könlünə ilham
ed
ərdi. Qorqud ata etdi axır zamanda xanlıq, gəri kayıya degə,
kims
ənə əllərindən əlmiyə, axır zaman ölüb qiyamət qopunca, bu
dedigi Osman n
əslidir, iədə sürünüb gediyor”.
Görülür kü «
Tarixi ali S
əlcukəun nəql etdiyi məlumat
“ Qorqud kitabı”nın müqəddiməsindən baəqa bir əey deyildir. Bu
halda «
Tarixi ali S
əlcuqəun XV əsrin ilk yarısında yazıldıəına
baxılırsa, «Kitabi Dədəm Qorqudəun XVI əsrdə yazıldıəını iddia
ed
ənlərin hökmlərindən zəiflik öz-özünə meydana çıxar.
“ Qorqud kitabı”nın XVI əsrdən çox əvvəl yazıldıəını təyid
ed
ən vəsiqələrdən biri də “ Qorqud kitabı”nın tamailə köçəbəlik
s
əciyyəsini göstərən mövzularıdır.
D
əvadarinin fikridə bunu nəkz edir. əldəki “ Qorqud”un bir
qismin
ə böylə havi olan «Oəuznaməənin ərəbcəsini daha XIV
əsrdə görmüədür. O halda türkcə daha əvvəl yazılmıədır.
Dem
ək olur ki, «Qorqud kitabıə, «Tarixi ali Səlcuqədan əv-
v
əl yazılmıədır. Buna görə Drezden nüsxəsinin kopya tarixinin
XV
əsrin gerisində qalan əsrlərin içərisində aramaq lazımdır.
“Az
ərbaycanı öyrənmə yolu” jurnalı,
1930, sayı 3(8), səh. 48-52.
61
Tekst «Tarixi ali Seldcukə po rukopisi Aziiyatskoqo muzeya, 590. V. str. 27.
N
əqlən akademik V.Bartold.
191
Xalq
ədəbiyyatı və incəsənəti
TÜRK XALQ ƏDƏBİYYATINDA MANI NÖVÜ VƏ
AZƏRBAYCAN BAYATILARININ XÜSUSİYYƏTİ
(Beş bin bayatı-manı üzərində yapılmış bir tətəbönamədir)
Manı və həyatının tarixi təkamülü. Turfan, Altay, əzbək,
Mi
əər, Kazan, Kırım, Anadolu, ərak və Daəıstan manılarına bir
ba
xıə. Azərbaycan bayatılarının bir xüsusiyyəti: oyandırma və xi-
tab t
ərzləri, qafiyədə cinaslamalar, vəzn tipləri, üçüncü misraların
xarakteri.
– Bayatılarda ictimai qiymətlərin təzahür əəkilləri,
bayatı motivlərində əəirət dövri ilə feodalizm, kapitalizm və inqi-
labi c
əmiyyət quruluəlarının ədəbi üslubu. Bayatıların baəqa
n
əzm əəkillərilə əlaqəsi. Bayatılarla əlaqədar xalq ənənələri. Ba-
yatılarda qadın yaradıcılıəı.
M
ədxəl
Türk xalqları ədəbiyyatında bol məhsullu müstəqil bir ədəbi
nevi olan manı-bayatı haqqında türkoloji aləmi çox az tədqiqə
malikdir. Bu xüsusda ilk
əlaqə göstərən Avstriyalı Hammerdir ki,
q
ərb ədəbiyyatına aid yazdıəı əsərində Anadolu manılarından
müxt
əlif nümunələr göstərmiədir. Ondan sonra manıdan bəhs
ed
ən Macar müstəəri1lərindən akademik əqnats Kunoədur ("Os-
man
lı Türkləri xalq mənzumələri", Budapeət, 1889; "Türk xalq
ədəbiyyatı", əstanbul, 1925). Kunoə əsərlərində yalnız manıdan
nümun
ələr göstərməklə kifayətlənməmiədir. Bu nümunələrin
çoxu Anadolu manılarına aiddir. Az bir qismi də Cihan mühari-
b
əsi əsnasında Rusiyə ordusuna mənsub olub da Macarlara əsr
düəən tatar əsrlərindən toplanmıə Kazan və Kırım manılarıdır.
Rus türkoloqlarından məəhur V.Radlovun Türk xalq ədəbiyya-
tına aid küllüyatında təhsilsiz olaraq göstərdigi yüzlərcə manı nü-
mun
əsi tamamilə Kunoəun əsərlərindən kopya edilmiədir. ("Türk
tayfalarının xalq ədəbiyyatı nümunələri", S.Peterburq, 1899)
Manı haqqında az-çox tədqiqə polyak əərqiyyatçılarından
professor Tadeyə Kovaliskinin əsərində təsadüf olunur. Manıya
192
h
əsr etdigi üç səhifəlik izahatında Anadolu manılarını vəzn etibari-
l
ə təhlil edərək nəticədə üç tip manı olduəunu iddia etmiədir ("Türk
xalq n
əzmlərinin əəkilləri üzərində tədqiqlər", Krakovi, 1921).
Bu xüsusda yapılan tədqiqləri tarix sırası ilə təqib edərsək
Köprülüzad
ə Məhəmməd Fuadın da saz aəıqlarından bəhs edər-
k
ən manı haqqında da izahat verdigini görürüz. əzündən əvvəlki
aliml
ərə nisbətlə daha geniə olan bu izahatında mudəqiq manının
dörd v
ə altı mısradan ibarət yeddi hecalı vəzndə olduəunu və əsas
fikrin sonuncu beytd
ə bulunduəunu qeyd etməkdədir. Köprülüza-
d
əyə görə altı misralılar hər zaman cinaslı olur, dörd misralılarda
tam cinas olması əərt dəgildir. Hətta çox az olaraq beə və altı
hecalı manıların da bulunduəunu qeyd edir. Bu məqalədə ma-
nılara istinad edən xalq əgləncələrindən də ayrıca bəhs edilmək-
d
ədir (Saz əairləri. "Tənin" qəzetəsi, əstanbul, 1922).
Köprülüzad
ə baəqa bir məqaləsində yenə manıdan bəhs
ed
ərkən onun ən əski nəzm əəkli olduəunu qeyd etməkdə və
bunların bir-birilə birləəməsi və təkamül etməsi sayəsində koəma,
dastan,
türkü, varsaə, türkü saəo nevlərinin vücudə gəldigini irəli
sürm
əkdədir. Yenə bu alimin nöqteyi-nəzərinə görə Azərbaycan
türk
ədəbiyyatında tuyuə nevinin vücudə gəlməsi pəhləvilərə aid
n
əzm əəkillərindən olan pəhləviyyat, yaxud fəhləviyyat ilə manı-
nın birləəməsi sayəsində olmuədur (Qoəma tərzi, "Yeni məcmuə",
əstanbul, 1923 və əstanbul Darülfünunu təkrirləri, 1925 ).
Türkiy
əli mühərirlərdən Haəım Nahid əraq türklərinə aid
yazdıəı məqalələrdə əraq manilərindən bəzi nümunələr göstərərək
onlardakı təhəəssüs və təfəkkür tərzindən bəsit bir əəkildə bəhs
etmiədir.
Müh
ərririn qeydinə görə manılarda birinci misranın qısa
olması, manıyı çaəıran adamın adını söyləməsi üçündür (ərak
türkl
əri. "əkdam" qəzetəsi, əstanbul, 1338 və "Türk yurdu" məc-
mu
əsi, Ankara, 1339).
əstanbul Darülfünunu Məzunları Cəmiyyətinin nəər etdigi
"Manılar" risaləsi, yalnız havi olduəu mətnlər etibarilə diqqətə
layiqdir. Bunlar akademik Kunoəun Macarıstanda basdırdıəı
əsərlərdən seçilərək kopya edilmiədir (Manılar. əstanbul, 1339).
193
Dostları ilə paylaş: |