Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
Abid ələrdən sonra əlimizdə olan "Divan-i lüəat ül-turk"dəki m ənzumələr arasında da yeddi hecalı bir çox mənzum parçalar vardır 76 . Kitabın üç cildi içində ayrı-ayrı qitələr və beytlər halında olan bu m ənzumələri son vəktlərdə alman müstəəriklərindən professor Karl Brokilman 77 t ədqiq edərək toplamıə, mevzu və əəkilcə bir-birinə yaxın və mütəmmim olan qitələri bir-birinə baə- layarak bütöv m ənzumələr halına qoymuədur. Qayəmiz bunların t əsnif və tərtibi olmadıəından bu cəhəti nəzərə almıyarak burada Brokilmanın, mənzumələri adlandırmaq üçün qəbul etdigi bölmə- l ərinə riayət edəcəgiz. Mənzumələri tədqiq edincə bunlardan Alp ər Tunqa ilə məchul bir qəhraman haqqındakı mərsiyələr, Uyəur- larla müharib ə, Yabakutlarla müharibəyə aid dastanlar, av mən- zum ələri, oəru bir yoldaə haqqındakı mənzumə ilə bir bəyzadəyə q əsidə və bunlardan baəka yigirmi iki parça müxtəlif qitələr həp h əcanın yeddilisi vəznində və həm də qitə halındadır. "Divani lüəat üt-turk"dəki bütün mənzum nümunələr göstə- rir ki, bundan s əkkiz yüz qədər il əvvəl, turk nəzmi, qəti olaraq, dört mısralı qitə halında təmərküz etmiədir. Gərək bunlara və g ərəksə ən ibtidai cəmiyyət həyati yaəayan turk xalqlarındakı əsərləri əəklinə istinad edərək turk nəzmində vahidi kiyasinin qitə olduəu qəbul edilməkdədir. Bayatı-manının texnikası da bu iddiayı qüvvətləndirməkdədir. ərəb və əcəm ədəbiyyatının türk ədəbiyyatı üzərində təsirini t ədqiq etdikdən sonra müstəərik Kovalski türk ədəbiyyatının da qarəılıqlı olaraq ərəb və əcəm ədəbiyyatının üzərinə təsir yapdı- əını və hətta rübai nevində manıların təsiri olduəunu irəli sürür və deyir ki: "Bu v əktə qədər əcəm ədəbiyyatının orjinal məhsulu sayılan rübainin mənəəyi haqqında qəti bir əey məlum degildir. Bu nev, ədəbiyyatda qəsidə, qəzəl və məsnəvi ilə bərabər doqqu- zuncu əsrdə birdən birə zühur etmiədir ki, nə ərəb, nə də əcəm 76 “ Divani lüəəti it türk” 1083-1085 tarixlərində Kaəqarlı Mahmud ibn il Hüseyin t ərəfindən yazılmıə türkcədən ərəbcəyə bir lüəətdir. 77 Ostasiatische Leitschriti. Jahrg. 8, 1920. 200 ədəbiyyatının əski dövrlərində özünə bənzər bir nevə təsadüf edilm əmiədir". Bundan sonra Kovalski böyl ə bir sual verir: "Nədən türk dörtl əməsi ilə əcəm rübaisi arasında qarəılıqlı münasibət bulun- masın? Biz iki uyəun hadisə olaraq əcəm və ərəb ədəbi əəkilləri arasında rübaini, bir də türk xalq mənzuməsi içində dörtləməyi biliriz, türk dörtl əməsinin əcəmininkindən çıxdıəına aid söz belə olmaz. Halbuki, rübainin doəuəunda türk təsirinin varlıəı haqqında bu mümkündür". 78 Kovalski bundan sonra ma nı əəklinin ərəb ədəbiyyatına da t əsiri olub olmadıəını ehtimalını xatırlayır ki, həqiqətən ərəbiyyat müt əxəssislərini əlaqədar edəcək bir xatırlamadır. H ər halda manı nevinin Orta Asiya xalqları arasında Altaya q ədər geniə bir sahədə "Divan-i lüəat ül-türk"ün yazılıəı tarixin- d ən çox əvvəl yaəadıəı haqqında Kovalski kibi bizdən çox daha s əlahiyətdar bir mutəxəssisin fikri ayrıca diqqət ediləcək bir nöqt ədir. "Divani- i lüəat ül-türk"dəki yeddi hecalı mənzumələrlə im- di gi bayatı-manılar arasında quruluə etibailə fərk olması təbiidir. əünki bu kitabdakı qitələr, müəyyən bir mövzu ilə baəlanan, bir- birinin arxasından gələn və bir-birini itmam edən təcnissiz sadə qit ələrdir. Bu qitələrdə üç ilk mısraları bir-biri arasında dördüncü mısralar, qitələrin dördüncü mısraları arasında qafiyədardır. Hə- m ən əksərisi bu əəkildə olduəu halda tək-tük qitələrdə xüsusi bir əəkil göstərir. Məsəla, professor Karl Brokelmanın əsərində bu- lunmayan bu iki qit ənin dört mısrası da qafiyədar olmaqla xüsusi bir əəkil ərz edər. Altı hecalı qitə: .......................... ......................... ...................... .......................... Yeddi h əcalı qitə. 78 K.An.Lininin yukarıdakı zikr olunan xülasələri. səh. 157 201 ................................ .............................. ............................... ................................. 79 (Divan- i lüəat üt-türk. birinci cild. səh. 317 ) Bu nümun ələr kibi "Divan-i lüəatüt-türk"də görülən qitə əəklindəki mənzumələrin, o vəktlər xüsusi bir adla yad edilib haq- qında məlumat bulunmadı. Bu kibi tək baəına görülən qitələrin baəka mənzumə parçası olduəuna aid ayrıca izahata təsadüf edilm ədi. "Divan-i lüəat-üt-turk"də qoəma mənasına gələn koəuk t əbirinə təsadlüf edilir ki, bu da əeir, kəsidə, rəcəz mənasında göst ərilir. Bu xüsusda yalnız "Kutadqu bilik"də küçük bir qeyd var. Yazılıə tarixi etibarilə "Divan-i lüəat üt-turk"lə həmən bir zaman göst ərən "Kutadqu bilik" feodal islam cəmiyyətinin icabı olan əruz vəznilə məsnəvi əəklində yazılmıədır 80 . Son zamanlar professor Samoyloviç 81 "Kudatku bilik"d ə təsadüf edilən əruzli qit ələrə, daha o zamanlar məni adı verildiginə nəzər diqqəti cəlb edir v ə misal üçün bu parçayı göstərir: Bu sözqa baka görs ə məni bu söz Eəit iəqa tutgil əya könqlü töz ər anda əri ol kamuə niqqa ərk Bolub kıləu yerdə özin tutsa bərk Taki ərda yekrak əran ol trur Min arzu bolub bu özin tid sa t ərk. 82 İzahı: Bu sözə bakıb görsün bu söz mənidir. Eəit və iəə tətbik et ey düz könüllü. ər onda ərdir ki, özünü hamı yaxəılıəın üstündə hakim bulub mevkeyind ə özünü bərk duta. Bir də ərlər içində ən yaxəı ər odur ki, bir arzusu olduəu halda özünü uzak duta. 79 Heca v əzninin yeddisilə yazıldıəı idda edilən bu qitəyi təhlil edərkən onun əruz vəzninin failatun failat vəzninə də uyəun olduəunu anladım. “ Divani lüəət it türk”iə nəzimlərində əruz olub olmadıəı tədqiq ediləcək bir mövzudur. 80 “ Qudatku bilik” hicri 462 tarixdə Balasaqun əhalisindən Yusif Hacib adlı bir əair tərəfindən türkcə yazılmıə bir əsərdir. 81 əəəəəəəəəəəə əəəəəə əəəəə. «əəəəəəəəəəəəə əəəə əəə.I, əəə. 6, 1917. 82 P. Rodloff. Das Kudatko bilik. Thcil, II, s. 296-297 202 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|