Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dalaşmaq - dalaşqan, çalışmaq -çalışqan, sataşmaq - sataşqan
türkcəsindəki «yapmağa» görə ürkmək lazım deyil. Bizdə də çörəyi təndirə «yapırlar». Biz də «nə yoğurdum, nə yapdım, hazırca kökə tapdım» deyirik. Gizlətmirəm ki, bəzən Türkiyə türkcəsindən də uğurlu sözləri alırdıq - məsələn indi hamının işlətdiyi «çağdaş», «önəmli», «öncə» kəlmələri ilk dəfə «Qobustan» səhifələrində yer aldı. Ancaq Türkiyə türkcəsindən yalnız Azərbaycan dilinə tam uyğun olan sözləri götürürdük. «ÇAĞ» da (Axşam çağı, bahar çağı), «daş» da «yolDAŞ, vətənDAŞ, sirDAŞ) hər bir Azəriyə aydındır. Onların məntiqi birləşməsindən əmələ gələn doğma «Çağdaş» sözü nədən ərəb kəlməsini - «müasiri» əvəz etməsin?Amma ayrı fikirdə olanlar da vardı.Xalq şairi Nəbi Xəzri «Kommunist» qəzetində «Qobustan»ın dilinə irad tutan məqaləsində yazırdı ki, doğma (!-A.) «müasir» sözümüz ola-ola niyə yabançı(!-A.) «çağdaş» sözünü işlətməliyik? İşlətdiyimiz yeni sözlərin əksəriyyətini isə Azəri türkcəsinin öz daxili ehtiyatları, qanunları və məntiqi əsasında yaradırdıq. «Dünyagörüşü», «dünyabaxışı» işlədilirsə nəyə görə «dünyaduyumu» işlənə bilməz? Mən başa düşürəm ki,ağır ərəb sözü «fövqəladənin» məna tutumunu «görünməmiş», «inanılmaz» kəlmələri tamamilə ehtiva etmir. Amma fövqəladənin yerinə «inanılmaz», «görünməmiş» işlənərsə get-gedə bu sözlərin məna tutumu da genişlənər.İndi bu qəbildən olan neçə-neçə söz ən geniş şəkildə dilimizə daxil olmuş və tamamilə təbii səslənir. Yəqin çoxları heç fərqinə varmır ki, hazırda hər kəs tərəfindən çox adi bir söz kimi qavranılan «danılmaz» kəlməsini ilk dəfə «Qobustan»da - «inkar edilməz» tərkibinin yerinə işlətməyə başladıq. «Danılmaz» kəlməsində olduğu kimi başqa yeni sözləri də yaradarkən dilimizin qanunlarına riayət edirdik,Məsələn,mən ağır tələffüz edilən «nailiyyət» sözünün yerinə «çatım» (çatmaq felindən) işlədirdim.Bu da dilimizin özəlliklərinə tamamilə uyüğun idi - xalçanı yatımına görə sığallayarlar. «Bir atım barıtı varmış»- deyirlər.Atmaqdan - atım,yatmaqdan -yatım varsa,nədən çatmaqdan çatım ola bilməz?Bir dəfə balaca qızım Cünellə bulvarda gəzərkən uşaqların dalaşdığını gördük.Günel: -Onlar nə edir?-deyə soruşdu - Bir-birinə sataşırlar dedim. -Onlar sataşqandırlar? Dörd-beş yaşlı qız özü də bilmədən dilimizin qanunlarına tam uyuğun olan yeni bir söz işlətmişdi. Dalaşmaq -
Dil problemlərimiz üzərində belə ətraflı dayanmağımızın səbəbi odur ki, «Qobustan»a hücumların böyük qismi məhz dil özəlliklərimizlə (özəllik sözünün özü də «Qobustan»dan gəlir) bağlı idi. Hələ 1969-cu ildə «Qobustan»ın birinci nömrəsi çıxmamışdan toplunun ilk məsul katibi, birinci və ikinci saylarımızın yaranmasında qeydədəyər xidmətləri olmuş mərhum Vidadi Paşayevin (az sonra o gənclik nəşriyyatına baş redaktor vəzifəsinə getdi) «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetində bir yazısı çıxmışdı. Çapda olan ilk nömrəmiz haqqında məlumat verən Vidadi toplumuzdakı qulaq vərdiş etməmiş sözlərdən bəzilərini də işlətmişdi. Bu yazı böyük qalmaqala səbəb oldu. Əlbəttə, «Qobustan»a hücumlar yalnız onun dili ilə deyil (dili ən tez gözə çarpan cəhət olsa da) daha çox məzmunuyla bağlı idi. O vaxt Nəriman Nərimanov haqqında film çəkilirdi və filmin ssenari müəllifi, görkəmli nasirimiz İsa Hüseynov «Qobustan»a verdiyi müsahibəsində gənclərimizi «nərimanlaşmağa» çağırırdı. Buna görə nə mərəkə qopdu, İlahi? «Necə yəni «nərimanlaşmaq»? Bəs Lenin, partiya? Məsələ yoğunuyub Sov. İKP MK katibi Kapitonova qədər çıxmışdı. İş ondadır ki, o vaxt SSRİ ərazisində nəşr olunan hər bir dövri mətbuat orqanı, istisnasız, Sov. İKP MK-da təsdiq olunmalıidi.»Qobustan» isə bu reestrdə yoxdu, rəsmi təsdiq olunmamışdı, almanax kimi (yəni kitab statusunda) nəşr olunurdu. Halbuki kitabın (ya almanaxın) daimi ştatlı işçiləri ola bilməz. Odur ki, «Qobustan» haqqında verilən siyasi danoslar Moskvaya ümumən bu nəşr haqqında Bakı qarşısında məsələ qaldırmağa imkan verirdi. Gizli danoslara mətbuat səhifələrindəki böhtan və bədxahlıqla dopdolu yazılar da əlavə olunurdu. Həm də bu yazıların məhz Azərbaycan KP MK orqanları «Kommunist» qəzeti, «Azərbaycan kommunisti» jurnalı, «Kirpi» jurnalında dərc edilməsi «Qobustan»a qarşı Partiyanın mövqeyi kimi qavranılırdı. Odur ki, ayıq-sayıq Qlavlit «Qobustan»ın hər nömrəsinə zərrəbinlə baxırdı, ən aşağı vəzifəli senzorda «ilişən» material daha yuxarı vəzifəli məmurlara, oradan Mərkəzi Komitəyə ötürülürdü və son nəticədə ideoloji katibə çatdırılırdı. İdeoloji katib isə artıq Cəfər Cəfərov deyildi və onun yerini tutmuş adam əvvəlcədən «Qobustan»a şübhəylə yanaşmağa başladı və sonacan (işdən çıxarılanacan) şübhəli qaldı. Hələ onu demirəm ki, Qlavlitin çıxardığı hər material DTK-ya da göndərilirmiş. (Bu yalnız indiki zamanlarda, keçmiş DTK-nın sabiq əməkdaşlarının mətbu yazılarından bilindi). DTK «Qobustan» işçilərini ayrı- ayrılıqda çağırır, əməkdaşlıq etməyi təklif edir, redaksiyada nələr olduğu, nə söhbətlər aparıldığı, kimlərin gəlib getdiyi, Anarın kimlərlə oturub durduğu haqqında məlumat almaq istəyirmişlər. Bu da mənə qarşı namərdlik etməyən iş yoldaşlarımın indiki etiraflarından məlum oldu. Əlbəttə, mən o zamanlar da «Qobustan»a hücumların pərdəarxası qaynaqları olduğunu güman edirdim, ancaq bunların faktik təsdiqi Sovet İttifaqının da, onun nəzarət və cəza orqanlarının da dağıldığından sonra bütün aşkarlığı ilə meydana çıxdı. Və bir sıra çıxışlarında, o cümlədən Azərbaycan yazıçılarının X qurultayındakı parlaq nitqində hörmətli Prezidentimiz Heydər Əliyev bu məsələyə tam aydınlıq gətirdi. Prezident həm «Qobustan»ın milli şüurumuzun oyanışında xidmətlərindən, həm də o illərdə toplu haqqında necə pis, mənfi fikirlər təlqin etmək təşəbbüsləri barəsində tam səmimiyyətlə söz açdı. Mən o vaxtlar da güman edirdim, indi isə dəqiq bilirəm ki, «Qobustan»ın bağlanması üçün Azərbaycanın rəhbərliyinə həm Moskvadan, həm də öz içimizdən nə qədər təzyiqlər edilib. «Qobustan»ın bir nömrəsində Qubad Qasımovun Üzeyir Hacıbəyli haqqında xatirələrini vermək istəyirdik. Yazının bir yerində Üzeyir bəyin də iştirak etdiyi qonaqlığın iştirakçıları sırasında Əlibəy Hüseynzadənin də adı çəkilmişdi və yalnız buna görə materialın dərc olunmasına icazə verilmədi. Mənə: «Qobustan»da yenə pantürkstlərin təbliğiylə məşğul olursunuz» - ittihamı verildi. Belə ittihamlarla toplunu bağlamaq da, redaktorunu cəzalandırmaq da çox asan məsələ idi. Ancaq «Qobustan»ı da, onun redaktorunu da çox bəlalardan, o cümlədən öz əli altında işləyən partiya məmurlarından qoruyan MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev idi. Millətçilikdə, türkçülükdə, pantürkizmdə ittiham edilmək ciddi və təhlükəli məsələ idisə bu sayaq ittiham olunanların partiya lideri tərəfindən cəzalandırılmaması onun özü üçün daha artıq təhlükə və risq idi. O vaxtkı çıxışlarının birində Heydər Əliyev «Qobustan»ı tənqid etmişdi, amma mənim üçün o vaxt da aydın idi, indi açılmış yeni faktların işığında daha da aydındır ki, bu qoruyucu tənqid idi. «Qobustan»ı nəinki saxlamağa, hətta möhkəmləndirməyə yönəlmiş tənqid idi. Doğrudan da bu çıxışdan dərhal sonra «Qobustan» Mədəniyyət Nazirliyinin orqanı kimi təsdiq olundu, redaksiyaya Aktyor evində yer və əlavə ştatlar verildi, toplunun vaxtı-vaxtında çıxması Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|