Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
238 və bunların ardınca dövlətləri, şəhərləri, kilsələri, binala- rı rasionalist-realist düşüncə, məntiq, harmoniya, estetik zövq, yaradıcılıq enerjisi və bunların ardınca yeni yaşayış məskənləri, mədəniyyət ocaqları, məktəblər, xəstəxana- lar formasında bir-bir dirçəltməyə başladı. Beləcə, varlıq və tarix bəşəriyyətin mədəni-intellektual, fəlsəfi-estetik düşüncə tərzinə növbəti müdaxilədə bulundu və faktiki olaraq onu xilas etdi. Dünya mədəniyyəti bu müdaxiləni düzgün qiymətləndirdi və qəbul etdi. Çünki... ...ardınca postmodern deyilən fenomen meydana gəldi... Eko ironiya ilə deyirdi ki, “hətta Homeri də postmodernist elan etmək cəhdləri olub”... niyə?.. hər şey və hər kəs nəyinsə və kiminsə “post”udur (sonrasıdır)... postmodernizm isə yalnız modernizmin yox, bütün klassik və qeyri-klassik fəlsəfi, ədəbi-estetik cərəyan və metodların “post”udur... bədbinsiz, həm də inqilabçı?.. ay canım, elə bilirsiz inqilab edəndən sonra hansısa ədalətli cəmiyyət qurulacaq?.. ha-ha-ha... nə bədbinəm, nə də inqilabçı, amma çoxdandı belə gülməmişdim... siz ənənəyə, tarixə, varlığa qarşı çıxırsız?.. o zaman mən sizə qarşı “post”am...tarixə düşmən deyiləm, çünki o, “bizi buraxmır, şantaj edir” (U. Eko)... ona görə tarixə, ənənəyə qarşı çıxırsız ki, yenilik etmək iddiasındasız... amma yenilik deyilən şey yoxdur... hər şey nə vaxtsa, hardasa baş verib... hər şey artıq daha öncə yazılıb, deyilib, oxu- nub... biz yalnız təkrar edirik... yəni, Deja-vu... siz realist- siniz?.. onda mən sizə qarşı da “post”am... reallıq deyilən heç nə yoxdur... hər şey illüziyadır, mistikadır, magiyadır, 239 mifdir... bax bu sirli məkan reallıqdan fərqli olaraq çox zəngindir, təbəqəlidir, dumanlıdır, nə qədər istəyirsiz ya- zın, sənətkarlığınızı göstərin, hətta bol-bol yazsanız və təbliğ olunsanız Nobel mükafatı almaq şansınız böyük- dür... ümumiyyətlə, əsər yoxdur, mətn var... əsərin məna- sını yox, dilin, səsin, yazının, simvolun mənasını tutmağa çalışın, təhlil edin, köklərinə qədər enin... reallığın məna- sına isə çox da baş qoşmayın, o, bu gün bir cürdür, sabah başqa cür... həqiqət, vicdan, şərəf, əxlaq?.. gəlin bu sözlə- rin sırf etimoloji-linqvistik tərəflərini araşdıraq... müha- ribə, hakimiyyət, var-dövlət?.. bunların hamısı boş şey, “simulyakr”dır (J. Bodriyar)... işinizlə məşğul olun, evi- nizdə oturun, ailənizə, arvad-uşağınıza baxın... insan?.. hansı insandan danışırsız?.. sadə insan artıq yoxdur... postinsan var, bax, bundan danışın, deyim hə!.. mənası nədir?.. dedim axı, məna axtarmayın, gözəgirən simvol axtarın, alatoranlıq yaradın, mümkün qədər çox şeyi bir yerə yığın və nə qədər qarışıq olsa, bir o qədər dahisiz... XX əsr postmodern strukturalist fəlsəfənin tanınmış nümayəndəsi, ədəbiyyatşünas, dilçi alim J. Derrida yazır ki, “mütləq bilikdə olma və özolma kimi varlığın tarixi... qapanır. Varolma tarixi qapanır, çünki tarix heç vaxt Varlığın prezentasiyasından, idrak və hökmranlıq kimi varolmanın əsəri və xatırlanmasından savayı heç bir məna daşımayıb” (“Голос и феномен: введение в проблему знаков в феноменологии Гуссерля”, 1967). Tarix özü varlığın əsəridir. Biz şüurlu insanlar da, ətraf gerçəklik də, bu gerçəkliyin doğurduğu incəsənət və 240 ədəbiyyat da, onun bu və ya digər metodları da. Hər şeyi Varlıq müəyyən edir, ayrı-ayrı insanların (nə qədər dahi olsalar belə) subyektiv düşüncələri deyil. Müasir Qərb sivilizasiyası bir çox böhranlardan sonra bunu dərk etdi, zamanı və yeri gəldikdə varlığın ictimai həyata müdaxilə etməsinə imkan tanıdı. Bəs bizdə bu sahədə vəziyyət necədir? Azərbaycan artıq 25 ildir müstəqildir və bu illər ər- zində millət olaraq bir çox faciələr yaşamışıq: torpaqlar işğal olunub, insanlar qırılıb, əsir düşüb, işgəncələrə mə- ruz qalıb, ev-eşiklərindən, doğma dədə-baba yurdların- dan didərgin düşüblər; siyasi təbəddülatlar, burulğanlar baş verib, generallar torpaq uğrunda vuruşmaq əvəzinə siyasətə girişiblər, siyasətçilər ən yüksək səviyyədə döv- lətin müstəqilliyini və ləyaqətini qorumaq əvəzinə, öz canlarını, bəzən isə ciblərini qorumaq hayına qalıblar; zi- yalılar xalqın maraqlarını güdməkdənsə, vəzifə, şan-şöh- rət, orden-medal, fəxri ad maraqlarını güdüblər; məmur- lar vətəndaşlara xidmət əvəzinə xarici bank hesablarının artırılmasına xidmət ediblər, din xadimləri aşı görüb, Qu- ranı yaddan çıxarıblar, “qara” camaat isə arvad-uşağın yumruq boyda mədəsini doldurmaq üçün ruhunu bəzən şeytana da satmağa hazır olub... hələ bunlardan da iyrənc hadisələr görmüşük bu illər ərzində... fəqət, deyiləsi de- yil. Bəs bu sadaladığım və sadalamadığım varlıq əlamət- ləri əcaba müasir Azərbaycan ədəbiyyatının, incəsənəti- nin obyektinə çevrilə bilibmi? Çevrilibsə də, hansı dərə- cədə? Məncə, çevrilə bilməyib. Çevrilibsə də, çox kiçik öl- 241 çüdə. Keçmiş bolşevik ideologiyasının dağılması ardınca ədəbiyyatımız da digər sahələr kimi müəyyən azadlığa qovuşdu və ilk işi köhnə sosialist realizmi metodunun məngənəsindən birdəfəlik qurtulmaq oldu. Zatən o qədər də çətin deyildi, 60-cı illərdən sonra bu metodun təsiri demək olar yox səviyyəsində idi. Boşalan yeri doldurmaq məqsədilə istər-istəməz ətrəfa boylandıq və məhz bu za- man dünya ədəbiyyatında tez-tez adı hallanan postmo- dernizm diqqətimizi cəlb etdi. Biriləri də “niyə bu əjdaha- dan bizdə yoxdu?” deyib, başladı boş yerdə postmodern ədəbiyyatı yaratmağa. Yarada bildilərmi? Formal yanaş- saq, bir sıra nümunələri, bəli, bu ədəbiyyatın bəzi ele- mentlərini ehtiva edir. Bəs, formal yanaşmasaq? Postmo- dern fəlsəfənin digər görkəmli nümayəndəsi J. Bodriyar “Şərin şəffaflığı”nda (“Прозрачность Зла”, 1990) yazır ki, postmodern dünya “orgiyadan sonrakı” vəziyyətdir. Bütün siyası, istehsal, tənqidi, seksual və digər qüvvələr azad edilmiş, bütün utopiyalar həyata keçirilmiş, bunun ardınca bəşəriyyət “orgiya” yaşamış və postmodern dün- ya meydana gəlmişdir. Sual yaranır: bizdə buna oxşar və- ziyyət yaranıbmı? Görəsən bizdə yuxarıda adı çəkilən qüvvələrdən hansı biri azad edilib, hansı “utopiya- lar”ımız həyata keçib? Çox düşünməyə dəyməz – heç biri! Bizdə yalnız dəhşətli faciəllər yaşanmışdır, o qədər. O fa- ciələrin də səbəbi heç də bizim öz mütləq azadlığımızı dərk etməyimiz deyil, bəlkə tam əksinə - ətraf gerçəklik qarşısında mütləq gücsüzlüyümüzü, zəifliyimizi, yazıqlı- ğımızı dərk etməyimiz olmuşdur. Bəs onda niyə postmo- Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|