Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏSƏRİN MƏNŞƏYİ VƏ DOĞMASINA TƏSİR EDƏN SƏBƏBLƏR
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 144
meydana çıxdığı üçün böylə “satılqanlıq” təmayülilə razılaşa bilməyirdi. Səhnəyə də, aktyora da, müəllifə də etiraz edir, hökmfərma ədəb-əxlaqi tənqid edir və sənət naminə bir əsər istədiyi halda qarşısına çıxan “Şeyx Sənan”ın bütün göstərilən məziyyətlərilə bərabər quruluşundakı vəhdət, üslubdakı sadəliyə və narınlığa, şeriyyətdə musiqiyə, musiqidə şeriyyətə, hər ikisin- dəki oynaqlığa bir sözlə ümumi ahəng nümunəsinə təsadüf edir. Bütün bu cizgilər bir araya toplandıqda məzkur əsəri hər kəsə məcburən sevdirəcəkdi. Ona görə idi ki, başda ərz edilən ümumi vəziyyət içində bir tənafür (dissenans) kibi də olsa yenə də pyesi bəyəniləcək bir yucalığa çıxarır idi.
TƏSİR EDƏN SƏBƏBLƏR
“Şeyx Sənan”ın doğmasından əvvəl ona təsir edən şəraiti aşağı-yuxarı qısa bir surətdə göstərdik. O cümlədən müstəsna olmaq üzrə nə üçün Cavid ancaq Şeyx Sənan möczusunu seçmiş olduğu da nəzərimizdən qaçmazdı. Burasını bir az aşağıda göstə- rəcəyiz. İmdi isə əsərin doğmasına təsir edən səbəbləri araşdırmaq lazımdır. Burada yenə də Hüseyn Cavidin öz mühitini bir tərəf- dən, türk ədəbi həyatını digər tərəfdən, anlamamaq imkan xaricindədir. Hüseyn Cavidə təsir edə bilən ailəvi mühitindən nə ala bilə- riz? Babası, ömrünün ilk yarısını əkinçi və ötə yarısını da həl- laclıqla keçirən məzəli və ədəbi parçaları sevən bir şəxs, atasının isə musiqi və muğamata bələd, gözəl səsli bir rövzəxan olduğu və Cavidi dəxi molla etmək fikrinə düşdüyü məlumdur. Əvvəlcə mollaxanada oxumuş Hüseyn Cavid bir az sonra Təbrizə gedib, “böyük qardaşı Şeyx Məhəmməddən ərəb və fars ədəbiyyatı oxumuşdur”. On dörd yaşında “Gülçin” təxəllüsilə yazmaqda olduğu sinəzənlər o qədər məscid və təkyə xadimlərinə xoş gə- libmiş ki, “Racini buraxaraq Hüseyn Cavidin mərsiyə və sinəzənlərinin istərlərmiş”. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 145
İyirmi üç yaşlarında, yəni 1905-ci ildə Cavid, filosof Rza Tofiqin yanında türk ədəbiyyatı ilə məşğul olur. Gərək Naxçı- vanda, gərəksə İstambulda bulunarkən Hüseyn Cavid mənzum şeir yazmaqdan vaz keçməyir və bir il * İstambul Darülfünun və kitabxanalarında çalışdıqdan sonra Tiflisə dönür. Burada Şeyx Kəbirin dililə Şeyx Sənanın tərcümyi-halını anlatmaq istəyən Cavidin səbki bir az Şekspircəsinə olur. O da guya özünün gəzmiş olduğu yerləri bəzi təğyir ilə Sənana isnad edir:
Bu parçada yalnız Ərəbistan yerinə İstambul deyilsə idi tama- milə Cavidin gəzmiş olduğu yerlər olacaqdı. “Gənc ikən kəsbi- iştihar etdin” cümləsini alıb da yuxarıda göstərdiyimiz “Racini 7
yanaşdırdıqda bur parçada Cavidin tərcümeyi-halından bir nəbzə görməmək qabil deyil. Deməli, Cavid məsələn molla, rövzəxan oğlu, şeyxin kiçik qardaşı, sufiyanə, xəlq ruhunda şeirlər söyləyən filosof Rza Tofiq şagirdi və İstambul kimi o zamankı dindar bir darülfünün dəsti- pərvərdəsi olaraq Tiflisə gəlir və 1910-cu ildə Gəncə məktəbi ruhanisində dərs deməyə başlayır. Deməli, Cavidi bu dövrün, onu büsbütün təzyiqi altına alan bir ruhani, dindar, sufiyanə mühit və digər tərəfdən müvəqqəti də olsa belə ticarət mühiti Cavidi gəzdirə-gəzdirə Qafqazın ən gözəl bir şəhərində Şeyx Sənan dağı qarşısında saxlayır.
* Dörd il – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 146
Bu zamanda Cavidin ruhani aləmində olan mübarizlərə tuş gəlməmək, onları sezməmək, bəsirətsizlik deməkdir. On illər ilə ruhani ailəsində yaşayan bir gənc göz xəstəliyi dolayisilə mühitin- dən qoparılıb əvvəla ticarət aləminə, sonra Rza Tofiq kibi dinsiz bir sufi şairin əfsununa düşən bir gənc içində nə mübarizələr ola bilməz? Əslindən bir tanrıya inanmış, bütün mühitilə “lailahə illəllah” deyə şəhadət etmiş, mərsiyə və sinəzən şairi olduqda bir az şöhrət qazanaraq “imam Hüseyn nökəri” olanlar sırasına girmiş və hətta aşura günü heyvərələnmiş dəstəbaşıların:
Fəlməsəl bədri səhab pünhan etmisən 3 . Dövri-rüxsarında qanlı tellərin halə salıb Kim səni, söylə görüm, zülmilə bu halə salıb? Qanlı zülfintək bənim də könlümü qan etmisən” – deyə, sinə vurmaları hələ çocuq Gülçin Hüseyndə başqa-başqa dini vəcdlər oyatmış olduğundan sonra birdən-birə axirət, cənnət, cəhənnəm, huri, qılman hamısı tarmar olıur. Cavidin içində şüb- hələr oyanmağa başlayır. Ona görə də “Bahar şəbnəmləri”ndə:
bəndinə təsadüf edilir. Bu zamanda şairin içindəki şübhələr qaba və yonulmamış bir şəkildə deyildir. Bu şübhələr bir filosof-şair məntiqilə, bir yeni mütəliələr görgüsü ilə oyanmış və Sənan məqamında olan Cavid üçün Rza Tofiq və yaxud Tofiq Fikrət- lərin hər biri bir Şeyx Kəbir mövqeyində bulunacaqdır. Bunların nüfuzuna düşən şair özü-özünə:
Şübhədir əhli-hikmətin babası. Şübhə etməkdə haqlıdır insan, – Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|