Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müsavat dövrünün
- Zikri-həzrəti-Şeyx Sənan
- “Zikri- həzrəti-Şeyx Sənan”
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 150
deyə Şeyx Sənana bir qəzəl ithaf etməyə bilməzdi və nəhayət, şairin gözündə qayət möhtəşəm görünən bu zatın tarixini araşdır- mağa, onun haradan gəldiyini öyrənməyə qoşulacaqdı. Olsun ki, xırda bəlirsiz pyeslər yazan Cavid birdən-birə “Şeyx Sənan” kimi qüvvətli bir əsər yaza bilməsin. Üzərində uğraşmağa nə var? Zatən hər bir sənət əsəri müəyyən bir bədii həyəcandan doğarsa da sonradan əmək sərfilə kəmalə irmiş olur. Yetər ki, bu sənət əsəri ideya cəhətdən düşünülmüş və sevə-sevə işlənmiş olsun. Cavid isə “Şeyx Sənan” pyesinin üzərində çalışıb çabalayacaqdı. Səbəbi? Sənan ruhu ilə Cavid ruhunda araşdırmaqda olduğumuz müddətdə bir eyniyyət vardı. Daha doğrusu, bir mahiyyətdə idi. Hər ikisində əvvəlcə dindarlıq, sonra şübhələr fırtınası və nəhayət, məhəbbət və eşq yolunda “dini-imanı satmaq” kimi bir fədakarlığa cəsarət etməkdi. “Bahar şəbnəmləri”ndəki Şeyx Sənan türbəsi önündə” qəzəli “Şeyx Sənan” pyesindən əvvəl yazıldığına şübhə olmaz. Çünki şəkil, üslub və lisan etibarilə qəzəl pyesdən əski olacaqdır. Qəzəldə olan vəzn, qafiyə, tərkiblər düzülüşü tamamilə Namiq Kamalın:
mətləli qəsidəsini andırır və qəsidədəki təmtaraq tamamilə Cavid dilində görünür, bu nöqteyi-nəzərdən hətta bunu Sənana ithaf edilmiş bir qəsidə kimi saymaq olurdu, fəqət qəsidədə lazım olan ünsürlər burada yoxdur. Pyesdə olan dil isə büsbütün başqadır. İşlənmiş və ədəbi süzgəcdən keçmiş, bişmiş bir dildir. Lakin bu qəzəldə Cavid yalnız şəkildə bir qədər Kamala yaxın əskilik ilə qorxursa bir parçada farscanın
1 “Bahar şəbnəmləri”, səhifə 14. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 151
Şeyx iman dadu tərsan kozid, Aqibət befruxt rüsvai xərid 1 . təsiri olaraq: Uyub sən bir mələksimayə, satdın, dini, imanı, Atıb ehkamı-quranı, uzaqlaşdın təriqətdən, –
desə də, içində olan mübarizədə yenilik qələbə çalır və şair özü- özünü təshih edərcəsinə:
Cahan durduqda parlar, yüksəlir, düşməz təravətdən Ziyarətgahını gülbusələr, təzyin edən hər an, Sən əhli-eşq için bir Kəbə yapdırdın məhəbbətdən.
Burada şairin son ümidi, dini və imanı gözəllik və sevgi olacağını təyin edir:
Görüb qüdsiyyəti-Sənanı, lal olsun xəcalətdən. –
və həyatın bütün mənasını yalnız eşq və məhəbbətdə görür: Məhəbbətsiz bütün mənayi-xilqət şübhəsiz heçdir: Məhəbbətdir əvət, məqsəd şu pürəfsanə xilqətdən.
Məlumdur ki, böylə mülahizənin yanlış olduğu üzərində imdilik durmaq zamanı deyildir. Ona görə də mövzumuzun ikinci qismini təşkil edən ədəbi təsirlərə keçmək lazımdır. Buraya qədər “Şeyx Sənan” pyesinin psixoloji və mühiti hazırlıqlarını göstərdikdə, o cümlədən Cavidin farsca və ərəbcə
1 Qızın sevgisi onun canını qarət etdi, Onun imanına zülfünün küfrünü tökdü, Şeyx imanını verib tərsalığı qəbul etdi, Aqibti satıb, rüsvayçılıq aldı. – H.Z.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 152
təhsil görmüş olduğu, Təbriz, İstambul və Tiflis arasında səyahət etdiyini nafilə yerə söyləmədik. Bunların özlərinə görə şair psixologiyasına bu və ya başqa bir mövzu aramasına səbəb oldu- ğuna ən qüvvətli dəlil ola bilərlər. Müsavat dövrünün maarif nəzarəti əmrilə şəriət müəllimi olan Cavid şəriət dərsindən fəzlə Məhəmmədin və Aişənin şəxsi həyatından bəhs edə-edə “Pey- ğəmbər” pyesi mövzusunu tapdığı bu gün bir fakt olduğu kimi 1 , fars ədəbiyyatı içərisində məşhur olan Şeyx Əttarın “Məcalüsül- üşşaq”dakı iyirminci məclisi “Zikri-həzrəti-Şeyx Sənan əleyhir rəhmə” olması bir tərəfdən, Tiflis ətrafı türk və gürcülərin
1908-ci ildə yaratmış olduğu “Şeyx Sənan” operası üçüncü cəhətdən Hüseyn Cavidə təsir etməmiş olmazdı. Hətta müəllifin öz etirafına baxılsa o zaman rusca yazılmış M.B.Hacınskinin “Şeyx Sənan əfsanəsi” kitabçası da onun gözündən qaçmamışdır. Ərz etdiyimiz “Məcalisül-üşşaq” kitabına baxılsa içərisindəki mündəricatı “Dər bəyani-hüsni-həqiqi və eşqi-təhqiqi”, “Yusif və Züleyxa”, “Zikri-həzrəti-Şeyx Mövsüf və cəvani-məşuqi-an həzrət...” kibi İran sufiliyilə “aşiqi-rüsva”ları gənc şairin üzərində təsir buraxmamış olmayacaqdı. İmdi Cavidin yaradıcılığındakı səciyyəvi cəhətlərdən birisi də təsvir etmək istədiyi simanı dəqiq və dürüst bir surətdə tanımaq olduğunu bildiyimiz üçün “Zikri- həzrəti-Şeyx Sənan” mənzuməsilə bir parça yaxından aşina olmalıyız:
2 əvvəl başdan fars ədəbiyyatındakı sufilik, ifrat mübaliğəçilik olduğu bu
1 H.Cavid Müsavat dövründə həqiqətən şəriət müəllimi təyin olunur, ancaq o, şagirdlərə şəriətdən deyil, ədəbiyyatdan dərs keçir və bunun üstündə də məktəbdən xaric edilir – İ.O. 2 Bu xüsusda əlimizə farsca üç nüsxə keçdi: onlardan biri Leninqrad Darülfü- nun kitabxanasında 22 (1) (32 səhifəlik nəsx ilə yazılmış bir əlyazması Əl- Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|