Yusifov E. F., Hacıyev V. C
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 I BÖLMƏ Hirkan və onunla bağlı sözlərin etimologiyası haqqında Hirkan – qədim qaynaqlarda Hirkaniya kimi qeyd edilən ərazi – Xəzər dənizinin cənub sərhədlərində, şimaldan Xəzər dənizi, cənubdan Elburs dağları arasında məskunlaşmış çox qədim yerli (avtoxton) tayfa olan hirkanlıların adı ilə bağlıdır. Bu ərazilər haqqında ilk məlumatlara qədim Assuriya mənbələrində rast gəlinir. Qədim Assuriya lövhələrindən və digər tarixi salnamələrdən məlum olur ki, eramızdan əvvəl VIII əsrdə Xəzərin cənub-qərb hissəsində Kaspiana, cənubunda Midiya, cənub- şərqində isə Hirkaniya dövlətləri yerləşirdi (Всемирная История, том. II). Hirkan ərazisi Zərdüşt dininin müqəddəs kitabı olan «Avesta»da «Vrkana» (Vehrkana) formasında baş allah olan Hörmüzdün şəxsən yaratdığı «gözəl torpaqlar və ölkələr» sırasında qeyd edilir. «Videvdat» kitabında Ahura Mazdanın 16 ölkə yaratdığı bildirilir ki, Hirkanıya bu sırada 9-cu ölkə sırasında durur (Avesta, Videvdat, I farqard). Maraqlı faktlardan biri də budur ki, burada xeyir allahı Hörmüzdün birinci müqəddəs torpağı Araz çayının sahilində yaratdığı bildirilir. Mütəxəssislərin fikrincə bu Azərbaycan ərazisidir. Ksenofont öz əsərində paytaxtı Zadrakarta şəhəri olan Hirkaniyanın və Midiyanın qonşu dövlətlər olduğunu, onların Qədim İran dövləti ilə ittifaq bağlayaraq Assuriyaya qarşı uğurlu müharibələrindən yazır. Əsərin bir yerində İran hökmüdarı Böyük Quruşun (559 – 530) Hirkan hökmüdarına təşəkkür etdiyi və onunla fəxr etdiyi bildirilir (History of the Persian Empire. Cyropedia. The Life of Kurosh The Great. Wrote by Xenophon. Book 4.- 4.5.23). Lakin növbəti Əhəməni hökmüdarı Daranın dövründə Hirkaniya işğal edilərək Qədim İran İmperiyasının bir hissəsinə – satraplığına çevrilir. Qədim İran hökmüdarı I Daranın həkk etdirdiyi «Bisütun Kitabələri»nin mixi yazılarında Hirkaniyanın fəthindən bəhs edən lövhələr mövcuddur. Hirkaniyanın paytaxtı Zadrakarta isə satraplığın mərkəzi olub Əhəməni hökmüdarlarının yay rezidensiyasına çevrilir. Hirkaniya haqqında növbəti məlumatları Herodot verərək buranın zəngin torpaqlara və irriqasiya sistemlərinə malik olduğunu bildirir. Nəhayət, Hirkaniya haqqında sonuncu məlumatlar Makedoniyalı İsgəndərin bu əraziləri işğal etməsi ilə bağlıdır. Əfsanəyə görə 14 Makedoniyalı İsgəndər burada sədd inşa etmişdir. İndi də bu yerlər «Səddi İsgəndər» - «İsgəndərin səddi» adlandırılır. Hirkan, hirkaniya və hirkanlılar adlarına demək olar ki, bütün antik yunan müəlliflərinin əsərlərində rast gəlinir. Arrian «III Aleksandrın yürüşü» (III Kitab) əsərində hirkanlıların atlı süvarilərinin Dara ordusunun tərkibində Makedoniyalı İsgəndərə qarşı şücaətlə döyüşdüklərini bildirir. Arrian həmçinin Hirkaniyanın iri şəhər və kəndlərə malik olduğunu, şah sarayının isə ən böyük şəhər olan Zadrakartada yerləşdiyini göstərir. Plutarx Makedoniyalı İskəndərin Hirkanaya və Hirkan körfəzini seyr etməyə gələrkən hökmüdarın başına qəribə bir əhvalat gəldiyini qeyd edir. O, yazır: «bu yerlərdə yaşayan barbarlar ata baxanlara hücum edərək şahın Bukefal atını oğurlayırlar. İsgəndər qəzəblənərək çapar vasitəsi ilə atı qaytarmayacaqları təqdirdə bütün yerli sakinləri qadın və uşaqları ilə birlikdə qılıncdan keçirəcəyini bildirdi. Atı qaytardıqdan və şəhərlər könüllü təslim olduqdan sonra İsgəndərin qəzəbi soyudu, hətta oğrulara atı qaytardıqlarına görə ənam da verdi…» (Плутарх, 1990). Hirkan adı Xəzər ətrafındakı ərazilərin ən qədim və geniş yayılmış adlarından biridir. Ptolomey, Strabon, Plutarx, Böyük Plini, Arrian və s. antik müəlliflərin əsərlərində Xəzər dənizinin adı Hirkan dənizi kimi çəkilir. Sonrakı dövrlərdə ərəb mənbələrində bu yerlər Təbəristan və Curcaniyyə, paytaxt şəhəri isə Curcan kimi qeyd edilir. Məşhur azərbaycan coğrafiyaçısı və səyyahı Əbdürrəşid İbn-Saleh İbn-Nuri Əl-Bakuvi (1402-1473) özünün məşhur «Təlxisül – əsər fi əcaibil – əqtar» («Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmüdarının möcüzələri») əsərində Curcanın Təbəristan vilayətinin məşhur və böyük şəhəri olduğunu, orada gəmilərin üzdüyünü, quru və su quşlarının məskunlaşdığı ərazi olduğunu qeyd edir (Абд ар-Рашид аль-Бакуви, 1971). İranda, Xəzər dənizi sahilində uzunluğu təqribən 80 km, eni isə 40 km olan Gürgan (Qorqan) düzənliyi mövcuddur. İran-fars mənbələrində adı Qorqan (azərbaycanca Gürgan) kimi çəkilən, Xəzər dənizinin cənub-şərq sahilində yerləşən tarixi vilayət olmuşdur. Mənbələrdə Xəzərin qədimdə «Gürgan dənizi», «Cürcan dənizi», «Hirkan dənizi» adlanması Gürganla əlaqədar olduğu bildiri- lir. Orta əsrlərdə Gürgan vilayətinin paytaxtı olan Gürgan limanı mühüm ticarət mərkəzi və şimala gedən ipək karvanlarının əsas dayanacaq məntəqəsi idi. 1930-cu ilədək Astrabad adlanan bu şəhər 15 İran İslam Respublikasının Gülüstan vilayətinin mərkəzi olub bu gün də Gürgan (farsca Qorqan) adı ilə yaşayır. Güman etmək olar ki, qədim dövrlərdə Xəzərin bütün ətrafı Gürgan əraziləri olmuşdur. Belə ki, Abşeron yarımadasında, Zirə qəsəbəsindən təqribən 5 km şərqdə Azərbaycanda qədim yaşayış məskəni olan Gürgan ərazisi yerləşir. Yerli əhali buranı «Şəhri Gürgan» adlandırır. Deyilənlərə görə Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar ərazi suyun altında qalmış, əhalisi isə indiki Zirə kəndinə köçmüşdür. Sonralar dəniz səviyyəsinin enməsi nəticəsində bu yaşayış məskəni yenidən üzə çıxmışdır. Zirədən şərqə doğru gedən qədim yol xalq arasında «Gürgan yolu», yaxınlıqdakı üzümlüklər isə «Gürgan bağları» adlanır. Gürganda aşkar edilmiş daş qutu qəbirlərdən ibarət qəbristan burada hələ Dəmir dövrünün əvvəllərindən yaşayış məskəni olduğunu göstərir (Асланов Г.М., Голубкина Т.И., 1973). 1941-ci ildə Abşeron yarımadasını Pir-Allahı adası ilə birləşdirən dambanın (torpaq bənd) inşası zamanı bir sıra arxeoloji obyektlər üzə çıxmışdır. Görkəmli alim xanım Aşurbəyli S.A. göstərir ki, yerli əhali tərəfindən «Gürgan» və ya «Əfşəran» adlandırılan qədim yaşayış məskəni ilə Abşeron mayakı arasındakı ərazidə daş yeşiklərdə dəfn edilmiş qəbirlər tapılmışdır (Ашурбейли С.А., 1992). Qəbirlərdən tapılmış boz və qırmızı gildən hazırlanmış qablar, muncuqlar, daş lövhələrdəki vəhşi keçi konturları, obsidian parçaları, bürünc ox ucluqları və digər məişət vasitələri hələ eramızdan bir neçə min il əvvəl bu ərazilərin yüksək inkişaf səviyyəli həyat məskənlərindən olduğunu göstərir. Bakı şəhəri, Əzizbəyov rayonu ərazisində Şüvəlandan 18 km cənub-şərqdə Bakı-Artyom dəmir yolunun kənarında, Xəzər dənizi sahilində Gürgan (Gürgən) qəsəbəsi mövcuddur. Abşeron yarımadasının şərqində, Artyom adasından cənubda Abşeron yaşlı əhəngdaşılardan təşkil olunmuş Gürgan burnu yerləşir. L.N.Qumilyova görə Deyləm sonralar Gilan vilayətinə çevrilmiş, Hirkan isə öz müstəqilliyini XI əsrə qədər qoruyub saxlamışdır (Гумилев Л.Н., 1991). Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin dövründə Hirkan və Şirvan əraziləri bir canişinliyin tərkibində olmuşdur. Səfəvi dövlətinin canişini Abdulla xan Ustaclı tərəfindən İngiltərəyə ipək ixracı ilə məşğul olan ingilis taciri Antoni Cenkinsona təqdim olunmuş 1562-ci il fərmanında canişin «göyün və yerin yaradıcısı Allahın qüdrəti ilə təyin olunmuş və indi də səltənət sürən Şirvan və Gürgan hakimi» kimi təqdim olunur (Əfəndiyev O.Ə., 1993). Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|