Yusifov E. F., Hacıyev V. C
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
16 Beləliklə tarixi qaynaqların xronoloji analizi bu sözün etimoloji dinamikasının Vrkan-Varkan-Qorqan-Gürgan şəklində, ərəbcə cürcan- cürcaniyyə, latınca hyrcania, qədim yunan transkripsiyasında isə hrcania formasında olduğunu göstərir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Hirkan sözünün çox maraqlı, yerli etimoloji izahı da mövcuddur. Bir sıra mütəxəssislər bu sözün talış dilində “hırkan” – “dumanlı yer” mənasını daşıdığını bildirirlər. Həqiqətən də rütubətli subtropik əraziyə aid olan bu yerlər ilin əksər günləri dumanlı olur. Talış meşələri, talış ərazisi və talış sözlərinin etimologiyasına gəldikdə bu haqda çox müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bir sıra tarixi mənbələr və müasir tədqiqatçıların fikirlərinə əsasən (Гумилев Л.Н., 1991., Миллер Б.В., 1953) demək olar ki, eramızdan əvvəl I minillikdə Xəzərin cənub bölgəsində qərbdən şərqə doğru kaspilər, kadusilər, gellər, deyləmlər və hirkanlılar məskunlaşmış, sonrakı dövrlərdə burada üç ərazi formalaşmışdır: kadusilər, gellər və deyləmlərin yaşadığı Deyləm (təxminən indiki İRİ Gilan vilayəti), Təbəristan (təxminən indiki İRİ Mazandaran vilayəti) və «canavarlar ölkəsi» olan Gürgan (təxminən indiki İRİ Gülüstan vilayəti). Elmi mənbələr kadusi, gel və deyləm tayfalarından müasir gilanlıların yarandığını bildirir. Hal-hazırda İRİ Gilan vilayətinin qərb hissəsində kompakt yaşayan talışların dili gilan dilinə (gilaki dilinə) çox yaxındır. Cənubi Azərbaycanda talışların başlıca məskənlərinin Gilan vilayəti, onun Xəmsəyi Təvaleş adlandırılan əraziləri olduğu, buradakı Kəngərud, Əsalem, Talış, Dolab, Şəmdərmin və Masal məntəqələrində talışların əhalinin xeyli hissəsini təşkil etdiyi bildirilir (Cavadov Q.C., 2004). Bir çox mütəxəssislər talış sözünün qədim Deyləmin «Tabalis» adlı ərazisindən yarandığını bildirirlər. Seyid Əli ibn Kazımbəy «Cəvahirnameyi-Lənkəran» əsərində yazır: «…«Qamus» kitabında talış sözü «Təyalisə» şəklində qeyd edilir. Talış Təyalis formasından ixtisara düşərək «Talıs» şəklini almış və yerə görə uyğunlaşdırılmışdır. Buradan məlum olur ki, Təbalis Gilan ərazisindədir. Doğrudan da, Gilan Deyləm ölkəsinin şimalında yerləşir. Talış da onun bir hissəsidir…». Hal-hazırda İRİ Gilan vilayətində talışların yaşadığı Tavaliş adlı ərazi (rayon) mövcuddur. Ərəb mənbələrində Talış ərazisi «Tablistan» adlandırılır. Digər tərəfdən talışların dağda və aranda məskunlaşması və talış ərazisinin dağ və ovalıq hissələrə şamil edilməsi bu əhalinin qədim dövrlərdə mövsümdən asılı olaraq yarım-köçəri, sonralar isə oturaq həyat tərzi keçirdikləri bildirilir. 17 Talış ərazisinin coğrafi, iqtisadi və siyasi tarixi barədə dəyərli məlumatlar verən əsərlərdən biri yuxarıda qeyd edildiyi kimi XIX əsr görkəmli azərbaycan tarixçisi Seid Əli ibn Kazımbəyin 1869-cu ildə fars dilində yazdığı «Cəvahirnameyi-Lənkəran» («Lənkəran cəvahirinə aid kitab») əsəridir. Əsərdə Talışın mahalları, təbii sərvətləri, iqlimi, tarixi abidələri, talış xanlarının şəcərəsi haqqında maraqlı məlumatlar verilir. Sonralar Gilan əyalətinə qatılan Talış Şah İsmayıl Xətai dövründə (XVI əsrin əvvəlləri) Səfəvi dövlətinin əsas əyalətlərindən biri olmuşdur. Talış feodalları şaha ən yaxın və etibarlı arxa olduqlarından sarayda böyük nüfuza malik idilər. Mənbələrdə Şah İsmayıl Xətainin ustaclu, rumlu, şamlı, zülqədər, əfşar, qacar və təkəli tayfalarından olan nüfuzlu türk-qızılbaş əmirləri ilə yanaşı talış tayfasından olan Dədə bəy Talışın (Əbdüləli bəy Dədə) da adı çəkilir. Şahın ən sevimli müəllimi də bu yerlərdən idi. Şah İsmayıl Xətainin ətrafında olan talış əmirləri Bayandur xan, saray əmiri Həmzə Soltan, Hacı Üveys Soltan, Şuragöl və Alaşkert hakimi Qara xan və Alpaut İbrahim xəlifə olmuşlar. I İsmayılın Gilanda olduğu dövrlərdə onun həyatını xilas etmiş, «Səfəviyyə» təriqətinin yayılmasında böyük xidmətləri olmuş Hüseyn bəy Lələ sonralar şah tərəfindən «vəkalət-i nəfs-i nəfis-i hümayun» yəni «əlahəzrətin şəxsi müavini» vəzifəsinə təyin olunmuş, Mövlana Şəmsəddin Gilani isə Səfəvilər dövlətinin ilk sədri – dini idarə rəhbəri olmuşdur. Bəzi tarixi məlumatlara əsasən Şah İsmayıl Xətainin ulu babası-sülalənin yaradıcısı olan, müasirləri tərəfindən «pir-i türk» adlandırılan Şeyx Səfiəddin də özünün gənclik illərini Talışda keçirmiş, müəllimi Şeyx İbrahim Zahidə olan ehtiramını daim saxlamışdır. Qaynaqlar onun oğlu Şeyx Heydərin (1460-1488) ilk müdafiəçilərinin məhz rum, talış və qaracadağ tayfalarının olduğunu bildirir (Əfəndiyev O.Ə., 1993). Sonralar Şah hökuməti buraya milliyətcə talış olan Sarı Xanı göndərir və bu vilayəti ona bağışlayır. Nadir Şah Əfşarın dövründə Talışı vilayət hakimi idarə edirdi. Tarixi məlumatlara görə, talış xanları sülaləsinin banisi Səfəvi nəslinə mənsub olan Ərdəbilli Seyid Abbas olmuşdur. Nadir şah rəsmi fərmanla Seyid Abbası talışın nəsli hakimi elan etmişdir. 1747-ci ildə Nadir şah öldürüldükdən sonra Talış digər xanlıqlar kimi müstəqil xanlıq olmuşdur. Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu «Əxbərnamə (Talış xanlığı tarixindən)» əsərində bildirir ki, ilk Talış xanının atası ehtiyac Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|