Yusifov E. F., Hacıyev V. C
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
18 üzündən İranın Xalxal ərazisindən Şirvana gedərkən yüklə dolu eşşəyi bu ərazidə palçığa batdığından gecəni orada qalmalı olur. Yuxuda ona vəhy gəlir ki «ey alicənab seyid, sənin övladın Talış vilayətinin hakimi olacaqdır». Onun iki övladı olur. Nadir şahın vilayətə hakim təyin etdiyi əslən Şirazlı olan İbrahim xanın əyyaşlıqla məşğul olması yerli dindar əhalini çox narahat etdiyindən onlar bu məsələnin həllini subay xana seyid qızı almaqda görürlər. Xalqın rəğbətini qazanan xanın qaynı Seyid Abbas tez bir zamanda faktiki hakimiyyətə sahib olur, sonradan isə özünün Talış hakimi təyin edilməsi barədə şah fərmanı alır (Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu. Əxbarnamə, 1975). Sonrakı dövrlərdə Mir Mustafa xanın səyləri nəticəsində Talış Xanlığı 1800-ci ildə Çar Rusiyasının himayəsinə qəbul edilmişdir. Onun oğlu Mir Həsən xan Rusiyanın razılığı ilə İran şahı tərəfindən zəhərlənərək öldürüldükdən sonra isə 1826-cı ildə Çar hökumətinin fərmanı ilə Talış Xanlığı ləğv edilmiş, bu ərazi 1840-cı ildə Lənkəran qəzası formasında mərkəzi Şamaxı olan Kaspi vilayətinə, 1859-cu ildə isə Bakı Quberniyasının tərkibinə daxil edilmişdir. Çar Rusiyası tərəfindən istila edilən vaxt Talış Xanlığının 40 000 əhalisi olduğu bildirilir (Məhəmməd Həsən Vəliyev (Baharlı), 1993). Xanlıq dövrünün torpaq sahibliyi əsasən aşağıdakı kimi olub üç kateqoriyaya bölünürdü: Birinci tip torpaqlar – otlaqlardan və meşələrdən ibarət idi və xanın şəxsində hökumətə məxsus olub şəxsi adamlara müvəqqəti və ya ömürlük istifadəyə verilə bilərdi. Meşələrdən isə istənilən adam sərbəst və pulsuz istifadə edə bilərdi. İcma torpaqları isə kəndlilərin tabeliyində idi. Xanlar bu torpaqlarda bəylərə kəndlilərin gəlirlərinin müəyyən hissəsindən istifadə etmək hüququ verirdilər. Bu cür idarəetmə hüququ varislik əsasında keçsə də mütləq hər dəfə xanın xüsusi razılığı (fərmani-təliqə) əsasında müəyyən olunurdu. Bəyin torpaq satmaq hüququ yox idi. 1841-ci ildən «Əlahəzrətin reskripti»nə görə xanlar, bəylər və ağalar kəndləri idarə etməkdən kənar edildilər və bunun əvəzində onlara ömürlük pul təminatı təyin olundu. 1846-cı il tarixli «Əlahəzrətin reskripti»nə görə isə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda torpağa xüsusi mülkiyyət hüququ verildi. Həmin reskriptə görə xan- lar, bəylər və ağaların torpaqları onların nəsillərinin ömürlük əmlakı elan edildi. 1917-ci il Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin və 1915-ci il Torpaq və Dövlət Əmlakı İdarəsinin məlumatına görə Bakı quberniyasının meşələrinin ümumi sahəsi 382 023 desyatin (1 156 19 550 d), o cümlədən əlverişli meşə sahələri 252 500 (818 000 d) desyatin, meşəliyi isə 11.0% (14.45) olmuşdur (1 desyatin = 1.0925 ha-dır. Mötərizədə o dövr Azərbaycan üzrə olan göstəricilər verilmişdir). 1914-cü ilin məlumatlarına görə, ümumi meşə sahəsinin 848.24 min desyatini və ya 72.2%-i dövlətə, qalan 308.3 min desyatini yaxud 27.8%-i şəxsi və hüquqi sahibkarlara məxsus idi. Aşağıdakı cədvəldə bu göstəricilərin quberniyalar üzrə paylanması verilmişdir. Cədvəl 1 İnzibati ərazilər Dövlət mülkiyyətində Xüsusi mülkiyyətdə sahə, (desyatin) sahə, % sahə (desyatin) sahə, % Bakı quberniyası 278 877 73.0 103 146 27.0 Gəncə quberniyası 500 210 78.0 141 088 22.0 Zaqatala quberniyası 40 058 38.8 63 171 61.2 Naxcıvan quberniyası 29 100 97.0 0.900 3.0 Azərbaycan üzrə cəmi 848 245 72.2 308 305 27.8 Sonralar Talış xanlarının irsi varisləri (Talışinskilər və Talışxanovlar) Talış meşələrinin bir hissəsini milyonçu H.Z.Tağıyevə və rus sənayeçisi A.İ.Putilova satmışlar. Mənbələr bir fransız şirkətinin Lənkəran qəzasının Astara rayonunun meşələrindən istifadə üçün konsessiya aldığını bildirir. Meşələrdən əsasən kibrit, taxta, fayton-çarvadarlıq işlərində, süngü, şpal və toxucu dəzgahlar üçün oymaq hazırlanmasında istifadə edilirdi. Bundan əlavə, Lənkəran qəzasında Lənkəran şəhəri yaxınlığında tikinti daşı istehsal edildiyi, qəzanın Prişib (ilıq), Alaşin (soyuq), Ərkivan (isti), Astara (isti), Miankun, Əndəcin və İbadsuda (isti və soyuq), Qotursu (isti) ərazilərində kükrdlü mineral su bulaqlarının olduğu bildirilir. Sonralar 20 Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 1920-ci il 5 may tarixli dekretinə əsasən bu torpaqlar müsadirə edilərək milliləşdirilmişdir. Lənkəran sözünün mənası hələ də tam açılmayaraq elmi mübahisə mənbəyi olaraq qalmaqdadır. Hal-hazırda Lənkəran sözünün etimologiyasının iki versiyası – fars və talış versiyaları mövcuddur. Əvvəla, onu demək lazımdır ki, öz dövrünün məşhur ziyalılarını yetişdirən Lənkəran böyük mədəniyyət mərkəzi olmuş, çox böyük elmi və dini xadimlər, generallar yetişdirmişdir. Dövrünün tanınmış həkimi Ramazan ibn Şeyx Əli Lənkərani məşhur tibb əsəri olan «Fərrux-namə Cəmali» tibb traktatının müəllifidir. «Fərrux–namə Cəmali» əsəri müəllif tərəfindən ərəb dilində 1409-cu ildə yazılmış, digər tanınmış həkim Məhub Əli ibn Əhməd Ləngərkərani tərəfindən 1504-cü ildə fars dilinə tərcümə edilmişdir. Əsər 3 hissədən ibarət olub bir sıra üzvi və qeyri–üzvi maddələrin insan orqanizminə təsirindən və bir sıra xəstəliklərin diaqnostikasından, dərman bitkilərinin müalicəvi xüsusiyyətlərindən yazaraq bitki köklərinin şəfaverici əhəmiyyətindən bəhs edir. Məhub Əli Ləngərkərani isə ilk dəfə olaraq bədənin arzuolunmaz tüklərdən təmizlənməsində auripiqment (zırnıx) metodunu tətbiq etmişdir ki, bu da sonralar tibbi ədəbiyyata «azərbaycan palçığı» («vacibi») kimi daxil olmuşdur. Ləngərkərani həmçinin «azərbaycan sabunu» kimi məşhur olan gilabini bərpa etmişdir. Hər iki vasitə uzun illər boyu istifadə edilməklə yanaşı, ölkə xaricinə da ixrac edilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, aurpiqment Azərbaycanda hələ çox qədim dövrlərdən – Atropatena dövründən məlum idi. Lakin o dövr bu maddə gigiyenik məqsədlər üçün yox, ancaq dəriçilik və gön istehsalında istifadə edilirdi. Rus səyyahı və diplomatı Brexov I Şah Abbasla Qızılağacdan Lyanqarana gəldiyini göstərir. Lənkəran sözünün mənası haqqındakı bir versiyaya görə «Lənkəran» sözü farsca «Ləngər-kəran» - «lövbər salan» mənasını daşıyır. Liman şəhəri olduğundan buraya gəmilər yan alaraq, ləngər vurur, lövbər salırmış. Digər versiyaya görə «Lənkəran» talışca «lənəkan» sözündən yaranaraq «qamış evlər» mənasını daşıyır. Burada yaxın dövrlərə qədər evlərin üstünün, çəpərinin, bəzən divarlarının da qamışdan quraşdırıldığını bir sıra səyyahlar da qeyd etmişlər (Həsənov B.H., Talışlı M.M., 1990). Üçüncü versiyaya görə bu yerlər bol yağıntılı yerlər olduğundan daim palçıqlı, hərəkətin çətinləşdiyi və ləngidiyi («ləng-kəran») ərazi hesab edilirmiş və Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|