Yusupova Z. X

Nyutonning 
uchinchi 
qonuni
. 
Moddiy 
jismlar 
bir-birlariga 
ta‘sir 
ko‗rsatadigan kuchlar kattaliklari bo‗yicha teng, yo‗nalishlari bo‗yicha qarama-
qarshi va ushbu jismlar orqali o‗tadigan to‗g‗ri chiziq bo‗ylamasiga yo‗naltirilgan:
1
,
2
2
,
1
F
F


Ushbu qonun, o‗zaro harakat qilish – bu, bir jismni boshqasiga ta‘sir 
ko‗rsatishi va unga teng bo‗lgan ikkinchi jismni birinchisiga ta‘sir qilishini 
ko‗rsatadi. Demak, birinchi jism uchun kuch manbai bo‗lib ikkinchi jism 
hisoblanadi va ta‘sir va qarshi ta‘sir kuchlari har xil jismlarga qo‗yilganligi tufayli 
ularni qo‗shish, ta‘sir qiluvchi kuchlarni esa – teng ta‘sir qiluvchi kuchlar bilan 
almashtirish mumkin emas. 
Yuorida aytilganidek, odam harakat amalini amalga oshirar ekan, murakkab 
harakatda ishtirok etadi, ushbu murakkab harakat ancha oddiy – ilgarilanma va 
aylanma harakatlardan tarkib topadi. Ularning har biri uchun bir-biridan farq 
qiladigan tavsiflar mavjud. Ushbu harakatlarning kuchi va natijalarini ilgarilanma 
harakatga qo‗llash mumkin. 
Aylanma harakat paytida kuchning o‗zi ahamiyatga ega bo‗lmaydi, balki uning 
momenti ahamiyatli. Kuch momenti kuchning modulini, uning yelkasiga (
d
) 
ko‗paytmasiga teng: 
Fd
M

. 
Kuchning yelkasi
– bu, aylanish o‗qidan toki kuchning ta‘sir chizig‗iga qadar 
bo‗lgan qisqa masofa. Agarda, kuch perpendikulyar o‗qning yassiligida yotmagan 
bo‗lsa, unda uning momentini, ushbu yassilikda yotgan tarkib toptiruvchi kuch 
yuzaga keltiradi. Qolgan tarkibiy qismlar kuch momentining kattaliklariga ta‘sir 
ko‗rsatmaydi. O‗q bilan to‗g‗ri keladigan yoki unga parallel bo‗lgan kuch o‗qqa 
nisbatan yelkaga ega bo‗lmaydi va shundan kelib chiqqan holda, kuch momentini 
yuzaga keltirmaydi, faqatgina o‗q mustahkamlangan holatda bo‗lsa. 
Agarda, jism erkin bo‗lsa va o‗zining biron-bir qismida mustahkamlanmagan 
bo‗lsa, unga ta‘sir ko‗rsatadigan har qanday kuch, bir lahzada ixtiyoriy yuzaga 
keladigan nisbiy kuch momentini yuzaga keltiradi. 

---

152 
Ilgarilanma harakatda jismning inertliligi o‗lchami – massa hisoblanadi. 
Aylanish paytida, harakatning xarakteri faqatgina jismning massasiga umuman 
oddiygina bog‗liq bo‗lib qolmasdan, balki aylanish o‗qiga nisbatan uni 
taqsimlanishiga ham bog‗liq bo‗ladi. Shuning uchun, aylanma harakat uchun 
inertlikning o‗zini o‗lchami kiritiladi va u, inersiya momenti deb ataladi. Aylanish 
o‗qiga nisbatan jismning inersiya momenti (J) jismning barcha moddiy nuqtalari 
massalarini, ushbu nuqtalarni o‗qdan bo‗lgan masofasining kvadratiga 
ko‗paytmasining algebraik yig‘indisiga teng:


2
i
i
r
m
J
. 
Inersiya momentini oddiy geometrik figuralar (shar, silindr va h.k.) uchun 
yetarlicha oson topish mumkin, lekin uni, odam gavdasining ko‗p zvenoli tizimida 
har xil pozalarda aniqlash ancha qiyin. 
Gavda impulsini yoki ilgarilanma harakatdagi harakat miqdorining analogi – 
harakatlar miqdorining momenti yoki aylanma harakatdagi kinematik moment 
hisoblanadi. Kinematik moment 
(L)
aylanish o‗qiga nisbatan jismning inersiya 
momentini, uning aylanishini burchak tezligiga ko‗paytmasiga teng: 

J
L

.
Kinetik moment – jismga kuch bilan ta‘sir qilishning oqibati hisoblanadi. 
Agarda, ilgarilanma harakatda harakatlar miqdorining o‗zgarishlari jismga ta‘sir 
qiluvchi kuch impulsi bilan aniqlansa, kinetik momentning (harakatlar miqdorining 
momentini) o‗zgarishi esa, kuch momentining impulsi bilan aniqlanadi, u, kuch 
momentining (
t
1, 
t
2
) ta‘sir qilish vaqt intervalidagi ma‘lum bir integral hisoblanadi:


dt
F
M
P
)
(
Aylanma harakat uchun Nyutonning ikkinchi qonunini boshqa shakli shundan 
kelib chiqadi va quyidagi ko‗rinishga ega:
).
(
)
(

J
dt
F
M




---

153 
Kinematik tavsiflarning birligi moddiy jismlarning harakatini ifodalash 
imkonini beradi va bir harakat boshqasidan xarakteri, yo‗nalishi va jadalligi 
bo‗yicha nima bilan farq qilishini ko‗rsatadi.