‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o L iy va ‘r ta m a X s u s ta’l im V a z ir L ig I y. M a s h a r I p o V sport psixologiyasi

IV. S p o rt fa o liya tin i insonparvarlashtirish m aqsadida psixologik
m u h it va sh a rt-sh a ro itla rn i vujudga keltirish.
A gar sp ort faoliyati 
insonparv arlashtirilsa, sp o rtch ilar orasida tan jaro h a ti olish kam ayadi; 
ruhiy toliqish, z o ‘riqish va h a r xil kasalliklarga chalinishning oldi olinadi. 
Bu esa, o ‘z navbatida, sportch ilarn in g garm onik rivojlanishi u ch u n
y o rd a m b eradi. B unday m asalalarn i to ‘g ‘ri hal qilishda sp o rtch ilar 
h a y o tid a ozod alik va gigiyenik ishlarni oqilona tashkil qilish yaxshi 
natijalar beradi. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish m asalalarini ijobiy 
va t o ‘g ‘ri h a l q ilish u c h u n « S p o rt p sixolog iyasi» fa n i q u y id ag i 
v ositalardan foydalanishni tavsiya qiladi: a) sport faoliyatining ichki 
to m o n la r i va s p o rt ja m o a s i a ’z o la r in in g o ‘z a ro m u n o s a b a tla r i 
q o n u n iy a tla rin i o ‘rganish; b) sp o rt faoliyati m o tiv larin in g tuzilish 
q o n u n iy a tla rin i o 'rg a n ish ; d) sp o rtc h i faoliyati ru h iy h o la tin in g
individual psixologik xususiyatlarini o ‘rganish.
V. S p o rt ja m o a sid a g i o ‘za ro ijtim o iy-p six o lo g ik m u n osa ba tla r
jarayon ini, sport guruhlarini boshqarishni va guruh sportchilar ining
bosh qaruvch ilik q obiliyatlarin i shakllantirish:
a) sp o rt jam o asi va 
g u ru h la r d a g i ic h k i m e x a n iz m la rn in g q o n u n iy a tla rin i o ‘rg a n ish , 
boshq arish uslublarini ishlab chiqish; b) sport jam o alaridagi liderlik 
m asalalari va ularning o ‘zaro m unosabatlarini o ‘rganish; d) sportchining 
x ulq-atvorini, qiziqishlarini va ijtim oiy psixologik m otivlarini o ‘rganish;
e) sp o rtch in in g m usobaqalarda m uvaffaqiyatli qatnashishini t a ’m inlash 
u ch u n m urabbiy va boshqa shaxslarning unga t a ’sirini o ‘rganish.

---

VI. S port fa o liy a tin in g g'oyaviyligi.
S portchi b iro rta ja m o a yoki 
jam oaning a ’zosi hisoblanib, ja h o n birinchiligi va o lim p iad a o 'y in larid a 
o ‘z davlati fuqarosi sifatida qatnashadi. S h uning u c h u n sp o rtch in in g
quyidagi g‘oyaviy, m a ’naviy va axloqiy sifatlarini tarb iyalash jara y o n in i 
yanada takom illashtirish lozim : a) sp o rtch in i jism o n iy va psixologik 
jihatd an tayyorlashda tarbiyaviy vazifalarni to ‘g ‘ri hal etish; b) spo rtch i 
x a r a k te r in in g b a r q a r o r s i f a tl a r in i ta r b iy a la s h ; d ) 0 ‘z b e k is to n
sportchilarining ja h o n va olim p iad a m usobaq alarid a faol ish tiro k etishi 
uch u n tegishli sh a rt-sh a ro itla r yaratib berish.
S portchi sport faoliyatida obyekt va subyekt sifatida q atnash adi. 
M asalan, jam oa, m urabbiy, rahbar, shifokor va boshqa tarbiya beradigan 
kishilar (subyektlar) ga n isbatan sportch i obyekt hiso blanad i. A m m o
sportchining o ‘zig a-o ‘zi ongli m un o sab atd a b o 'lish i subyekt vazifasini 
b a ja r a d i. 
B u la rn in g
b a r c h a s i 
u n in g
s p o r td a g i 
m a h o r a t in i
takom illashtirish im koniyatini beradi. S p o rt faoliyati ikki g u ru h d a n
tashkil to p g an b o ‘ladi: 1) sp o rt m ashqlari; 2) spo rt m u sob aqalari. 
M usobaqa sport faoliyatining asosiy to m o n in i tashkil qiladi.
VII. Sport faoliyatin ing m otivlari.
M otiv psixologik tu sh u n ch a b o ‘lib, 
inson ichki sifatlarining an iq b ir faoliyat turiga n isbatan uyg‘o nishidir. 
M otivlar h a r xil b o ‘ladi: 1) sport m usobaqalarining faoliyat m otivlari;
2) ax lo q iy lik , in tiz o m lilik (b u r c h , v a ta n p a rv a rlik ) m o tiv la ri; 3) 
ishontirish m otivlari; 4) sp o rtch in in g raqibiga m u no sabat m otivlari; 5) 
m urabbiy va tom oshabinlarga b o ‘lgan m otivlar; 6) m usobaqalashish 
m otivlari; 7) tozalik m otivlari; 8) m aq tash , rag‘b atlan tirish m otivlari 
kabilar. M asalan, inson nim alarni xohlaydi, nim alarga qo dir, nim alarga 
intiladi, u qanday kishi, nim a u c h u n bu ishni bajarad i, talaba n im a 
u c h u n sport b ilan sh u g ‘u llan ad i. M o tiv la rn in g fao lligi, y o ‘n alish i 
sp ortchin in g to ‘siqlarni yengib o 'tish id a nam oyon b o ‘ladi. B ular faqat 
sportchinin g irodaviy faolligi y o rd a m id a bajariladi.
H o z irg i d a v rd a « S p o rt p s ix o lo g iy a s i» fa n i s p o r t c h i l a r va 
m urabbiylarga sport faoliyatini tashkil etish va boshqarish u ch u n za ru r 
b o 'lg an fanlar q ato rid an m u stahkam o ‘rin oldi. XIX asrnin g oxirlarida 
A m e rik a d a m u ra b b iy la r ta y y o rla sh m a k ta b la ri o c h ild i, jis m o n iy
m adaniyat darslari fakultativ tarzid a tashkil etildi, “ B iom exan ik a” va 
“ H arakat fiziologiyasi” fanlari b o ‘yicha m axsus kurslar o 'tild i. XX asr 
50-yillarning oxirlariga kelib, sport psixologiyasi spo rt am aliy o tid a 
q o ‘llanila boshlandi, jism o n iy m adaniyat rejasi va d asturlariga kiritildi. 
60-yillarning boshlariga kelib, «Sport psixologiyasi» faniga b o 'lg a n

---

qiziqish o ‘sdi. Ja h o n m iqyosida sport b o 'y ich a yangi axborotlarning 
paydo bo 'lish i natijasida «Sport psixologiyasi» fani tez rivojlandi: dars- 
liklar, o ‘quv q o 'llan m alari, ilm iy adabiyotlar ingliz va rus tillarida chop 
etila boshlanganligi bois, sport sohasida ilmiy tadqiq ot ishlari yo‘lga 
q o ‘yildi.
A Q S H da sport psixologiyasi m utaxassislaridan F ren klin X enri va 
A rtu r Sleyter X em m ellar m azkur fan b o ‘yicha doktorlik dissertatsiyasini 
h im o y a qildilar, ilm iy tajrib alar olib bordilar, m axsus d asturlar ishlab 
chiqdilar. Angliya, Italiya, Y aponiya mutaxassislari bilan yaqindan aloqa 
o ‘rnatildi. 60-yillarda A m erikada «Sport psixologiyasi» fani b o ‘yicha 
o lim lar yetarli b o ‘lm aganligi sababli, nazariy bilim lar yetishm asdi. Shu 
tufayli ilm iy izlanishlarning k o ‘pchiligi sport harak ati m alakalarini 
ta k o m illa sh tirish g a q a ra tilg a n edi. A sta-se k in m utax assis o lim lar 
sportchilarda m usobaqadan oldin va musobaqa paytida paydo b o ‘ladigan 
em o tsio n al h o latlar bilan b o g ‘liq vaziyat, harakat va holatlarni ham
ilm iy tatb iq etishga kirishdilar.
S o ‘nggi yillarda «S port psixologiyasi» fani m utaxassislari sportning 
b arch a tu rlari b o ‘yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar. Sport m ashg‘uloti 
va m usobaqadan tashqari, sport m usobaqasi davrida tom oshabinlarning, 
sportchilar qarindosh-u rug‘lari va do'stlarining sportchi ruhiyatiga ta ’siri 
o ‘rganila boshlandi.
«S port psixologiyasi» fa n in in g m uhim v azifalarid an y ana biri 
m urabbiy-pedagog kad rlarni tayyorlash bilan birga, sp o rtchilarni sport 
fa o liy a tig a p six o lo g ik ji h a td a n ta y y o rla s h d a n ib o ra td ir. B a’za n
«M urabbiy psixolog b o ‘la oladim i?», «M urabbiy sportning ijtimoiyligini, 
s p o r tc h i n i n g
j is m o n iy
q o b iliy a ti 
yok i 
ja m o a d a g i 
o ‘z a ro
m u n o sab atlarn in g psixologik xususiyatlarini biladim i?» kabi savollar 
tu g 'ila d i. Bu sav o llarg a a n iq ja v o b b erish ju d a q iy in . M asa la n , 
m urabbiyning 7 va 8 yoshdagi bolalar bilan olib boradigan ishlari ham da 
yuqori m alakali sp o rtch ilar bilan ishlashi o 'rta sid a farq katta. Sport 
faoliyatida m urabbiyning asosiy m aqsadi shogirdini g ‘alaba sari un- 
dashdir.
M urabbiy o ‘zining pedagogik faoliyatida ijtim oiy fanlarni yaxshi 
b ilsa, s p o rtc h ila r b ilan ish lash d a ijobiy natijalarg a erishad i. Agar 
m u rab b iy ijtim oiy fa n la rn i va «S port psixologiyasi» fanin i yaxshi 
o ‘zlashtirgan b o ‘lsa, sport jaray o n id a ilmiy tajribalar o ‘tkazish bilan 
sh u g ‘ullansa, test orqali m a ’lum b o ‘lmagan m a ’lum o tlarni topishga 
erish a d i. M urabbiy sp o rtch ilarg a klinik yordam berish n i o ‘rgansa,

---

sportchilarnin g o ‘y-xayollari, his-tuyg‘ulari va k ech in m alari b o ‘yicha 
suhbatlar o ‘tkazib borsa, sport jarayonini to ‘g‘ri tahlil qila bilsa, sp ortch i­
lar haqida k o ‘p ro q m a ’lum ot t o ‘plashga, sp o rt faoliyati ja ra y o n id a
ulardan o qilona foydalanish im koniyatiga ega b o ‘ladi.
Jam o ad a «Sport psixologiyasi» fanining asosiy vazifasi: a) s p o rtc h i­
lar bilan ularda m u sobaqadan oldin va m usobaqa jara y o n id a paydo 
b o 'lad ig an em otsional bezovtalanish, tashvishlanish t o ‘g ‘risida su h ­
batlar olib borish h am d a m aslahatlar berish; b) sportch iga vahim aga 
berilm asdan m u sobaqada g ‘alaba qilish y o ‘l-y o ‘riq larin i k o ‘rsatish. 
M asalan, sportning q uroldan va k am o n d an nishonga otish tu rla rid a
kuchli hayajonlanish kuzatiladi. M usobaqa q a n c h a uzoq davom etsa, 
sportchidagi hayajonlanish ortib boraveradi. Sport tu rlarin ing xarakterli 
to m o n i s h u n d a n ib o ra tk i, ra q ib n in g y u q o ri k o ‘rs a tk ic h la ri h a m
sportchidagi hayajonlanishni kuchaytiradi. S po rtchin in g o ‘z natijalarini 
b o s h q a b ir s p o r tc h i g ‘a la b a s ig a ta q q o s la s h i h a m h is s iy o tn i, 
hayajonlanishni oshirib yuboradi. Shuning uch un tez hayajonlanadigan, 
v a h im a g a b e rila d ig a n s p o rtc h ila r n in g bu s p o rt tu r la r id a y u q o ri 
muvaffaqiyatlarga erishishi ju d a qiyin b o ‘ladi. S portning figurali uchish 
va badiiy gim nastika turlarid a h a r b ir h arak at jo n li va artistik m ah o ra t 
bilan bajarilishi talab etiladi. Bu sport tu rlarid a sportchi m usobaqaga 
yaxshi tayyorlangan b o ‘lsa, k atta kuchlanish orqali bajariladigan h a r 
bir harakat aniq, ifodali bajariladi; spo rtch in in g ruhiy hayajonlanish 
darajasi h a ra k a t b o sh la n ish id a n ta m o m b o 'lg u n ig a q a d a r u n d ag i 
em otsional to 'lq in la n ish bilan b ir xil kech adi. H arakatn i k uch bilan
b ajaradigan o g ‘ir atle tik a , yad ro va disk u lo q tirish d a sp o rtc h id a n
chidam lilik talab qilinadi. S portning cho p ish , suzish, uzoq m asofaga 
yu gurish kabi tu rla rid a m u so b a q a n in g o x irid a h a y a jo n la n ish n in g
pasayishi kuzatiladi.
Sportchining qanday kuch bilan em otsional reaksiya qilishiga qarab, 
undagi ayni bir xil kuch bilan t a ’sir qiluvchi taassu ro tla r va ichki 
taassu ro tla r h aq id a xulosa chiqaram iz. Bu x ususiyatlarning y o rq in
n a m o y o n b o 'l is h i e m o ts io n a llik va t a ’s i r la n u v c h a n lik d ir . B iz 
sportchining sport faoliyati jarayonida qay darajadagi faollik bilan tashqi 
olam ga, jum ladan, tom oshabinlar, raqibi, aqliy faoliyat turlari kabilarga 
t a ’siri, sh u n in g d e k , sp o rt m usobaqasi d a v rid a m a q sa d n i a m alg a 
o sh irish d a tashqi h am d a ichki q arsh ilik larn i q an d a y faollik bilan
yengishiga qarab xulosa chiqaram iz. Bu haq d a xulosa ch iq arish d a 
sportchining faoliyati k o ‘p jih a td a n nim aga b o g ‘liqligi, y a ’ni tasodifiy

---

hodisalar, m aqsadlar, niyatlar, intilishlar yoki uning kayfiyatiga qarab 
ish olib borishim iz taqozo etiladi.
S portchi xarakterining q a t’iy izchilligi, silliqligi va unga qaram a- 
q a r s h i sifa t h is o b la n g a n q o tib q o lg a n lik y o k i x a r a k te r in in g
o ‘zgaruvchanligi, tashqi taassurotlarga qanchalik osonlik va tezkorlik 
bilan m uvofiqlashishi kabi jih atla ri bilan bir-biridan keskin farq qiladi. 
X arakteri q a t’iy, izchil, silliq yoki m oslashuvchan, aksincha, xatti- 
h a ra k a tla ri sust yoki o ‘ta og ‘ir, qoloq, yangi sh aro itlarg a tu rlich a 
m oslashadigan kishilar bilan til topishishi tu rlich a b o ‘lgan; vazm in va 
yuvoshligi, affektga moyilligi yoki bosiqligi, d iqqatinin g barqarorligi 
jih atd an keskin farq qiladigan sp ortchilarning h ar biri g ‘alabaga o ‘z 
y o ‘li bilan boradi. Jam o ad a hech q achon bir xil xarakterli sportchilar 
b o ‘lm aydi. Birgalikda o ‘tkaziladigan m ashg‘ulotlar jaray o n id a ularning 
x arak ter sifatlari o ‘zaro t a ’sir natijasida boyib borishi m u m k in , biroq 
h a r q anday sharo itd a ham hech kim birovning eng yaxshi sifatlarini 
t o ‘la ta k ro rla y olm aydi. H a r xil fazilatlarni o ‘zida t o ‘la m a ’noda 
b irlash tira oladigan sportchi haq id a orzu qilish m um kin. M asalan, bir 
sp o rtch i hal qiluvchi d aqiqalarda barch a k u ch larin i m ah o ra t bilan 
safarbar qila biladi; ikkinchisi dadil, uchinchisi g ‘alabaga chanqoq, 
t o ‘rtin ch isi vazm in, beshinchisi q a t’iyatli, oltin ch isi yu m sho q, biri 
jozibali, boshqasi o chiq va kuchli b o ‘ladi. Shunga qaram ay, h ar bir 
faoliyat tu ri ruhiy jara y o n lar dinam ikasiga m a’lum talablarn i q o ‘yadi. 
S port jam oasidagi intizom spo rtch id an o ‘z hissiyotlarini va xohishlarini 
b o sh q ara bilishni talab qiladi. B aydarka qayig‘ini eshkak b ilan haydash 
m uvozanatning h a r qanday buzilishiga nisbatan sportch id an o ‘z vaqtida 
zudlik bilan ch ora to p a bilishni talab etadi. Bu talablarni ixtiyoriy 
ravishda o ‘zgartirish m um kin em as, chunki ular obyektiv sabablarga, 
y a ’ni faoliyat m azm uniga bog‘liqdir.
B arqaror va o ‘zgarm as xarakterga ega boMgan sp ortch i h a r qanday 
s h a r o itd a h am o ‘z sp o rt fa o liy a tin in g y o ‘n a lish in i m a ’lum kasb 
talablariga, m a ’lum sport turi va m urabbiyning talablariga m oslashtira 
oladi. B uning m um kin boMgan yoMlaridan yana biri shuki, sportchi 
o ‘zining xarakteriga m os keladigan sport turini tan lay bilishi kerak. 
J is m o n iy m a d a n iy a t va so g M o m la sh tirish ta d b ir la r i y o rd a m id a
s p o rtc h in in g ish c h a n lig in i o sh irish m um kin . B iro q ta sh q i hayot 
sharoitlari va tarbiyaga bogMiq holda xarakterning ham m a xususiyatlarini 
o ‘zgartirib boMmaydi.
Q and ay d ir bir professional sport faoliyatidagi aynan b ir vazifa va

---

talab lar h a r xil usullar va y o ‘llar bilan b ir xil m uvaffaqiyatli am alg a 
oshirilishi m um kin. Biz sportchining individual uslubi deganda, m azk ur 
sportchi uchun xarakterli, jozibali va m uvaffaqiyatli natijaga erish ish i- 
da m aqsadga m uvofiq b o ‘lgan h arak atlar usuli va y o ‘lining o ‘ziga xos 
alohida xususiyatlarini tushunam iz.
Individual uslubning tarkib topish sh a rtla rid a n biri sp o rtch in in g
xarakter-xususiyatlarini hisobga olishdir. S p o rtch i o ‘z xarakteriga k o ‘p 
jihatdan m os keladigan harakatni bajarish usullari va y o ‘llarini tanlaydi. 
X arakterga eng m os keladigan harakatli u sullar va y o ‘llar k o ‘p in c h a
ix tiy o rsiz va b e h u d a ja v o b b e rish fo rm u la la rig a h a m d a h a r a k a t 
x u s u siy a tla rig a b o g ‘liq b o ‘la d i. M a s a la n , m u v o z a n a ts iz x o le rik
taqiqlangan harak atn i ushlab qolish uchun sangvinikka qaraganda an ch a 
k o ‘p m arta m utlaqo beixtiyor va b ehuda q a ram a-q a rsh i h arak atlarn i 
b ajarad i. B u nday ix tiy o rsiz va b e h u d a t a ’sir q ilish s h a k lla rin in g
y ig ‘in d is id a n in d iv id u a l u s lu b n i x a r a k te r la y d ig a n t o ‘la o n g li 
q o ‘llanadigan rejali va m aqsadga m uvofiq u su llar va h a rak atlar tizim i 
tarkib topadi.
S p o rtc h i in d iv id u a l u slu b in in g p a y d o b o ‘lis h id a en g m u h im
sh artlard an biri uning bajarayotgan sport m ash g ‘ulotiga, ishiga ongli, 
ijobiy m u nosabatda b o ‘lishidir. Agar sp o rtch i eng yaxshi n atijalarni 
q o ‘lga kiritishga yordam beruvchi eng qulay usullarni qidirsa va b un in g 
u c h u n uzluksiz ravishda tan la n g a n m a s h q la r u stid a ishlasa, u n d a
individual uslub yuzaga kelishi m um kin. S h unin g uch un individual 
u slub m o h ir s p o rtc h ila r d a ju d a a n iq n a m o y o n b o ‘ladi. D e m a k , 
in d iv id u a l uslub sp o rtc h id a o ‘z - o ‘z id a n , stixiyali rav ishd a p a y d o
b o ‘lm aydi, balki u t a ’lim va tarbiya jara y o n id a tark ib topadi.
«Sport psixologiyasi» fanining asoslarini bilish jism o niy m adan iy at 
m utaxassislari u ch u n ju d a zarurdir. U la r «S port psixologiyasi»ga oid 
quyidagi m avzularni c h u q u r o 'rg an ish larin i m aqsadga m uvofiq deb 
hisoblaym iz: «Jism oniy m adaniyat faoliyatiga psixologik x arak teristi- 
ka», « 0 ‘zbek olim larining psixik faollikka oid qarashlari», «Tana va 
psixika», «Jismoniy m adaniyatning boshqa fanlar bilan aloqasi», «T a’lim 
va tarbiyanin g psixologik asoslari» kabilar. S hunin gd ek , bu m asalalar 
doirasiga professional faoliyat jaray onida va tu rm u sh d a ixtisoslanish; 
m alaka oshirish va ijtim oiy hayotning h a r b ir b o ‘g ‘inidagi jism o n iy
m adaniyat ham da sohaning barcha b o ‘g ‘inlaridagi xodim larning o ‘zaro 
m un o sab atlar psixologiyasi ham kiradi.
Jism oniy m adaniyat psixologiyasi q uyidagilarni o 'rg an ad i: