Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
286 ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm si bu q dim n n y saslanan v kökl ri Amerika Birl mi tatlarına v keçmi SSR dövrün ged n bir konsepsiyadır. Lakin inteqrasiyalı idar etm vv lki sisteml rin ekoloji v sosioloji yaxın görm l rini aradan qaldırmaqla su bölgüsünd ictimaiyy tin v iqtisadi intizamın geni c lb edilm sini n z rd tutur. Bununla bel , dünyanın ks r ölk l ri, o cüml d n d Az rbaycan üçün bir q d r yeni olan bu idar etm üsulunun d qiq t yini v onun praktikada geni t tbiqi m s l l ri cavabsız qalmı dır. N inteqrasiya olunmalıdır v onu n yax ı üsulla nec etm k olar? Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm sinin razıla dırılmı prinsipl ri praktikada istifad oluna bil rmi v bu mümkündürs , onda nec ? Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm si –h yati vacib ekosisteml rin dayanıqlı mövcudlu una heç bir z r r vurmadan insanların iqtisadi v sosial rifahının maksimum d r c d yax ıla dırılması namin su, torpaq v onlarla ba lı dig r koordinasiyalı kild inki afını v idar edil- m sini, el c d su istifad çil rini davamlı, stabil, dal tli v b rab rhüquqlu su il t min ed n bir prosesdir. Çay hövz l ri geni olan razil rd v ya onun morfoloji qurulması mür kk b oldu u hallarda su t s rrüfatının onu tam hat etm sind mü yy n ç tinlik yaranır. Bu halda hidroqrafik prinsipi sas götürm kl hövz daxilind suların idar edilm si üçün t kilat strukturu yaradıla bil r. Suyun idar edilm sind bir çox u ursuzluqlar sas n ona qiym tsiz s rb st m hsul kimi baxılmasından yaranır. Su ehtiyatlarından maksimum s m r ld etm k üçün suya olan münasib ti d yi m k v onun paylanmasına ç kil n x rcl ri qiym tl ndirm k lazımdır. Dublin prinsipl rind d su «iqtisadi m hsul» kimi q bul olunmu dur, «XXI srin günd lik m s l l ri»-nd ona «iqtisadi v sosial m hsul» kimi baxılmı dır. Suyun qiym ti v su haqqının öd nilm si bunlar üçün iki müxt lif eyl rdir. Suya gör haqqın öd nilm si is suyun qorunması v 287 s m r li istifad olunması, t l batın idar olunması üçün stimulun yaradılması, öd m nin t min olunması v lav inteqrasiya qoyulu una t l batçıların h v sl ndirilm si üçün iqtisadi bir al tdir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm sind suyun faydalı v ya iqtisadi v t bii qiym tl rind n ibar t olan tam qiym tind n istifad edilm si t klif olunur. Suyun t l batçıya çatdırılmasının tam d y ri özünd tam iqtisadi d y ri v insanların sa lamlı ının qorunması v ekosisteml rin mühafiz si il ba lı olan ekoloi d y ri birl dirir. Tam iqtisadi d y r suyun çatdırılması v idar edilm sinin tam d y rind n, s rmay x rcl rind n, istismar v saxlanma x rcl rind n, el c d iqtisadi f allı ın d yi m si il laq dar olan iqtisadi x rcl rd n ibar tdir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm sind suyun faydalı v ya iqtisadi v t bii qiym tl rind n ibar t olan tam qiym tind n istifad edilm si t klif olunur. Suyun t l batçıya çatdırılmasının tam d y ri özünd iqtisadi d y ri v insanların sa lamlı ının qorunması v ekosisteml rin mühafiz si il ba lı olan ekoloji d y ri birl dirir. Tam iqtisadi d y r suyun çatdırılması v idar edilm sinin tam d y rind n, s rmay x rcl rind n, istismar v saxlanma x rcl rind n, el c d iqtisadi f allı ın d yi m si il laq dar olan iqtisadi x rcl rd n ibar tdir. K skin su çatı mamazlı ı raitind onun ekstensiv istifad sinin davam etdirilm si yol verilm zdir. Bel hallarda suya olan t l batı m hdudla dırmaqla onun idar edilm sin köm k ed bil c k operativ iqtisadi konsepsiya v vasit l rin z ruriliyi übh sizdir. Suyun qiym tinin onun t l batçıya çatdırılmasının tam d y rini ks etdirm si vacibdir. Bel olduqda h r hansı bir sektorda suyun istifad edilm sinin onun çatdırılma x rcl rini öd yib – öd m diyin n zar t etm k asanla ır. Dünyanın ks r ölk l ri, o cüml d n Az rbaycan üçün bir q d r yeni, arasık silm z v çox ah li proses olan su ehtiyatlarının 288 inteqrasiyalı idar edilm si ölk d onun t tbiqi üçün siyas tçil rin, su t s rrüfatı müt x ssisl rinin v suya mara ı müxt lif olan t kilatların i tirakını t l b edir. Hazırda bu probleml ri il m ul olan r hb r i çil rin v müt x ssisl rin v suya mara ı olan müxt lif t kilatların i tirakını t l b edir. Hazırda su probleml ri il m ul olan r hb r i çil rin v müt x ssisl rin bu konsepsiya üzr bilik v tanı lı ı çox da yüks k deyildir. Lakin keçmi SSR respublikalarında, o cüml d n Az rbaycanda keç n srin 50-80-ci ill rind böyük z hm t v külli miqdarda v sait hesabına, b zi hallarda texniki h llin gör xarici ölk l rd n heç d geri qalmayan su t s rrüfatı infrastrukturu (su anbarları, magistral kanal v kollektorlar, suvarma v meliorasiya sisteml ri v s.) yaradılmı dır. M hz bu ill rd su v torpaq ehtiyatlarının kompleks (inteqrasiyalı) metodların t tbiqi v inki afı sasında m nims nilm si, suya q na tedici proqramlar daxil edilm kl irriqasiya v drenaj sisteml rinin inki afı n tic sind qazanılmı sosial t r qqi suya olan çox ah li maraqların kombin edilm sinin s m r liliyini v mümkünlüyünü göst rmi dir. Bu dövrd aparılan yüks k s viyy li t hsil su t s rrüfatı müt x ssisl rinin hazırlan- masına v bu sah d yüks k ixtisaslı kadr potensialının yeti dirilm sin imkan yaratmı dır. Bununla bel , sas n t s rrüfatlararası s viyy d idar olunmasına baxmayaraq, s m r li idar olunan bu sistemd su istehlakçılarının r y v t klifl rinin, el c d t bi tin t l bl rinin n z r alınmaması v bir – birini t krarlayan idar çilik sistemi o dövrün sas çatı - mayan c h ti olmu ur. Az rbaycanda 1990-ci il q d r su ehtiyatlarının kompleks istifad si v mühafiz si, t bi tin kompleks mühafiz si, melorasiya v su t s rrüfatı obyektl rinin yerl dirilm si, tikintsi v dig r sxeml r hazırlanmı dır. Bu sxeml r sas n 2010-cu il q d r olan dövrl ri hat etm kl keçmi SSR - d hazırlanan sxeml rin t rkib hiss si kimi eyni metodika sasında hazırlanırdı. Bu sxeml rin sas çatı mayan c h tl rind n Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|