Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

282
d r c sinin artmasına g tirib çıxarmı dır. Bütün sah  üzr  mineralla ma 
d r c si 7,49q/l-d n 9,04 q/l-  qalxmaqla  1,55 q/l artmı dır. Bu is  ilkin 
qiym tin 21% -ni t kil edir.  
Mineralla ma d r c si 1q/l-d n kiçik olan sah l r
sas etibarı il
Astara – Vil çay, Qudiyal-Samur çayları arasında  n çox olan sah l r 6% 
artmı dır. Qrunt sularının yatma d rinliyi onların mineralla ma d r c si
arasında korrelyativ  laq  mövcuddur v  bu  msalın qiym ti 0,65-  b rab r
olmu dur. Qrunt suları rejiminin d yi m si torpaqlarda ged n duzla ma 
prosesl rinin sür tl nm sin   s b b olmu dur. Yeraltı suların m l   g lm ,
h r k t, payla ma, müqavim t v  bo alma zonaları var. X z rd  su 
s viyy sinin qalxması bilavasit   v  ya dolayı yolla hidrogeoloji zonaların
geometrik göst ricil rini kökünd n d yi m sin   s b b olmu dur. Bu t sir
Astara – Samur çayları arası
razil rin geometrioloji qurulu unu v
hidroloji 
raitini n z r  alaraq doqquz zonaya ayırma ı m qs d uy un
hesab edilir. Bu zonalarda 1980-2000-ci il lrd ki qrunt sularının s viyy si 
il   d nizin s viyy sini tutu durduqda onlar arasında korrelyasiya asılılı ı
mü ahid  edilir. Bu zonalarda qrunt sularının s viyy sinin v  mineralla ma
d r c l rinin 1980, 1990 v  2000-ci ill r üzr  d yi m si a a ıdakı c dv ld
verilmi dir. 
X z rd  su s viyy sinin yuxarı qalxması n tic sind  qrunt sularının
yatma d rinliyi azalmı dır, n çox azalma Qusar -Samurçayları arası zonada 
1,19 m,  n çox qalxma Astara – Vil çayları arası zonada olub, 1,75 m-
b rab rdir. Astara – Samur çayları arası sah d  qrunt suların s viyy si
1980-ci ild  3,44, 1990-cı ild  is  2,84, 2000-ci ild  2,33 m olmu dur, y ni
1,11 m qalxmı dır. Korrelyasiya  msalı çox olan Vil çay – Kürçay çaylar 
arası zonada (0,92) su s viyy sinin qalxma sür ti 8,3sm/il-dir, y ni axırıncı
zonada birinci zonaya nisb t n qalxma sür ti 1,4 d f  azdır.
Qrunt suları s viyy sinin qalxması n tic sind  onların mineralla ma 
d r c si orta hesabla 1,55 q/l artmı dır ki, bu da 163 mq/il b rab rdir. Qrunt 
suları mineralla ma d r c si   

---

283
n çox artan zonalar Vil çay – Pirsaqatçay çayları arası olub, 3,52-4,27 q/l-
  b rab rdir. Mineralla ma d r c si
n az artan zona Qudiyal – Samur 
çayları arası zonalar      1,06-1,54 q/l. Bunun s b bi qrunt suları
s viyy sinin d rind  olmasıdır (4,56-6,47m).
Qrunt suları s viyy sinin v  mineralla ma  
d r c l rinin d yi k nliyi
    
        
Zonaları co rafi 
adları
Korrel
yasiya
msalı
Qrunt sularının yat-
ma d rinliyi, m 
Qrunt sularının
mineralla ma 
d r c si q/l 
1980 1990 2000 1980 1990 2000 
1
Astara – 
Vil çay
0,98  2,83 1,54 1,08 8,15 8,66 9,49 
2
Vil çay –
Kürçay 
0,92 2,81 1,68 1,06 
25,5
2
26,1
5
29,7
9
3
Kürçay – 
Pirsaatçay
0,84 2,92 1,98 1,27 
30,6
4
32,0
6
34,1
6
4
Pirsaatçay –
Ceyranbatançay 
0,81 3,16 2,21 1,51 
20,2
5
20,6
6
23,4
9
5
Ceyranbatançay-
Sumqayıtçay
0,78 3,09 2,98 2,66 
16,1
2
16,5
4
18,6
6
6
Sumqayıtçay-
Ataçay
0,71 4,43 3,79 3,18 
13,2
8
13,6
6
16,3
7
7
Ataçay –Qudi-
yalçay
0,66 5,20 4,96 3,97 
10,2
9
10,7
9
12,2
2
8
Qudiyalçay –
Qusarçay 
0,64  6,12 5,58 4,56 5,62 5,98 6,68 
9
Qusarçay – 
Samurçay 
0,61  6,47 6,16 5,28 3,44 3,77 6,98 
Orta 
 
3,44 2,84 2,09 7,49 8,37 
10,7
4
X z r d nizinin  n z if t sir etdiyi zonanın eni Kürçay –Vil çay
arası (45 km), Samurçay – Qusarçay zonası üzr  (8 km). T sir zonasının
çox v  az olması h min zonanın geomorfoloji qurulu undan asılıdır. D niz 
s viyy sini d yi dir n faktorlardan biri d
trafdan g l n yeraltı sulardır.
bunun miqdarı traf sah l rin geomorfoloji qurulu undan v  yeraltı suların

---

284
qalınlı ından asılı olaraq d yi ir. Yeraltı – qrunt sularının s viyy si
qalxanda onun qalınlı ı artır. Buna  

---

285
uy un olaraq d niz  axan qrunt suların h cmi artır v
ksin .
Respublikamızda Samur – Ab eron kanalının b rpasından asılı olaraq 
Samur – V lv l  çaylar arası regionda olan çayların m cralarından 28 m
3
/s
qrunt suyu götürüb, Samur – Ab eron kanalı vasit sil  Ceyranbatan su 
anbarına vverils , qrunt sularının s viyy si a a ı dü  bil r. Qrunt sularının
s viyy sinin a a ı dü m si, bu bölg d ki fauna v  floraya t sir ed  bil r.   
4.9. SU EHT YATLARIN  NTEQRAS YALI  DAR  ED LM S
EKOS STEML R N T HLÜK S ZL Y N N T M NATÇISIDIR 
Dünyanın t miz su ehtiyatları insan f aliyy tinin geni l nm si
n tic sind   h r gün ciddi t sir   v   d yi iklikl r   m ruz qalır.
halinin 
artımı, yüks l n iqtisadi aktivlik v   h yat s viyy si t miz su ehtiyatlarına
gör  artan r qab t  v  münasib tl r  g tirib çıxarar. Bu is  günü – günd n
g rgin ekoloji v ziyy tin daha da gücl nm sin , bir çox hallarda is
ekosisteml rin öz funksiyalarının tam itirm sin  g tirib çıxardır.
Bel  bir  raitd  ekosisteml rin t hlüksizliyinini t min edilm si
baxımından bütün dünyada su ehtiyatlarına, onların s m r li istifad si v
qorunması probleml rin  maraq artmaqdadır. Bu probleml r özünü 
Az rbaycanın da daxil oldu u quraqlıq v  beyn lxalq su hövz l rinin 
m ns bind  yerl
n razil rd  daha k skin büruz  verir. 
Bu probleml rin qar ısının alınması v  ekoloji t hlük sizliyin 
minimuma endirilm si m qs dil  Ümumdünya su t kilatları v
birlikl rinin müasir dü ünc l rind  su ehtiyatlarının davamlı istifad sind
onun inteqrasiyalı idar  edilm sin  daha çox üstünlük verirl r.  nteqrasiyalı
idar etm
sas n Milli s viyy d  m hdudla an v  ya Milli s rh dl ri keç n
çay hövz si üzr  h yata keçirilm sin  yön lmi dir. Çay hövz sinin planlı v
vahid sistem  klind   d qiq rejim üzr  idar  edilm sinin çoxillik tarixi 
vardır. M hz su  

---