Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

269
v  biokimy vi üsullardan istifad  edilir. 
Mexaniki t mizl nm  üsulunda mexaniki qarı ıqlar sudan t mizl nir. 
Bu da durulducular v  ya cızdırma yolu il  yerin  yetirilir. Durulducularla 
daha kiçik hiss cikl r çökdürürlür. Yüngül hiss cikl r is  suyun üz rin
çıxır v  suyu ondan t mizl m k üçün xüsusi ya tutan, nefttutan qur ulardan 
istifad  edilir.  
Suyun süzdürülm si vasit sil  suda olan iri mexaniki t rkibli 
qarı ıqdan azad olunmasından sonra xüsusi qumtutanlar vasit sil  ölçüsü 
0,25 mm-d n çox olan hiss cikl r çökdurulur. 
Kimy vi t mizl m  üsulu il  sudakı çirkl ndirici madd d n tam 
t mizl m k mümkün deyil. Ona gör   d  fiziki – kimy vi t mizl m
üsulundan istifad  edilir. Suyun fiziki – kimy vi t mizl nm sind  sorbsiya, 
ekstaksiya, flotasiya, kristalla ma, demiaeralla ma, elektroliz, ion v
yandırma üsulundan istifad  olunur. 
Biokimy vi t mizl m  üsulunun  sası mikroorqanizml r t r find n
çirkab suların t rkibind ki kolloid madd l rin öz inki afı üçün  rait 
yaradılır. Çirkab suların biokimy vi t mizl nm si t bii v  süni  raitd
aparılır. T bii  raitd  çirkab suların t mizl nm si suvarma sah l ri, sızma
sah l ri v  bioloji hovuzlarda aparılır. Süni  raitd  is  çirkab suların
t mizl nm si t bii v  süni  raitd  aparılır. T bii 
raitd  çirkab suların
t mizl nm si suvarma sah l ri, sızma sah l ri v  bioloji hovuzlarda 
aparılır. Sünii  raitd  is  çirkab suların t mizl nm si v  bioloji süzg cl rd
yerin  yetirilir.
T bii su ehtiyatları atmosfer çirkl nm sind n d  mühafiz
olunmalıdır. Suyun çirkl nm d n mühafiz si özü t miz saxlanmalıdır. 
Bunun üçün atmosferin çirkl nm d n qorunması üçün a a ıdakı t dbirl r
görülm lidir.: 
– s naye tullantılarının havaya buraxılmasından  vv l t mizl nm si;
– istehsalatda tullantısız texnologiya sisteminin t tbiqi; 
– daxili yanacaq müh rrikl rinin daima t kmill dirilm si;

---

270
– benzind n toksikliyi az olan qaz yanaca ına v  ya elektrik 
avtomobill rin t tbiqin  keçirilsin. 
Qeyd olunanlar yerin  yetiril rs , atmosfer v  su ehtiyatları
çirklçnmçdçn xeyli mühafiz  olunar v  t miz hava v  t miz su probleml ri 
qism n d  h ll oluna bil r.   
4.5. SUYUN KEYF YY T N  OLAN T L BL R
Su ehtiyatının keyfiyy t d r c si t l batçılardan asılı olaraq 
müxt lifdir. Suyun keyfiyy ti 6 balla mü yy n edilir. Su ehtiyatının
çirkl ndirici obyekt  razisind  müxt lif m nt q l rd n su nümun l ri 
götürülür, onların analizi aparılır v  sonra suyun keyfiyy t göst ricisi 
mü yy n edilir. Suyun keyfiyy t göst ricil rind n temperatur v
orqpnoleptik tur ulu u, mineral qalı ı, oksigenin miqdarı, oksigen
biokimy vi t l bat, z r rli madd l rin miqdarı, x st lik tör dn bakteriyalar, 
üz n madd l rin konsentriasiyası kimi xass l rini göst rm k olar. 
Suyun qeyd olunan xass l ri 0-6 intervallı balla qiym tl ndirilir. 
M s l n su 0 balla qiym tl n rs  o,  n t miz su hesab olunur v  ondan heç 
bir su g lmir, 5 balla qiym tl ndirildikd  is  ondan güclü  y g lir ki, onu 
içm k bel  mümkün olmur.  
Su t l batçılar t r find n suyun keyfiyy tin   t l bat müxt lif olur. 
Bunlar a a ıdakı kimidir: 
– s nayed  istifad  olunan su, istehsal olunan m hsulun keyfiyy tin
t sir göst rm m li, s naye qur usunda istifad  olan metal konstruksiyasını
korroziyaya u ratmamalı, qur ularda duz çöküntül ri m l   g tirm m li, 
s nayed  çalı an i çil rin s hh tin  m nfi t sir göst rm m lidir.  
– k nd t s rrüfatında istifad  olunan su k nd t s rrüfatı m hsulların
keyfiyy tin   t sir göst rm m li, bitki üçün z r rsiz olmalı v  torpaqların
orla masına
rait yaratmamalıdır. 

---

271
– m d ni – m i td  istifad  olunan suyun keyfiyy ti
n yüks k
olmalıdır v  ona olan t l bat q bul olunmu  norma v  qaydalara uy un
olmalıdır. çm li suyun keyfiyy ti a a ıdakı t l bl r  cavab verm lidir: 
– çirkab suları su ehtiyatlarına atılark n suyun temperaturu yay 
mövsümünd ki temperaturdan 3
0
-d n çox olmamalıdır;
– sudan g l n iy v  dadın zidd tliliyi 2 baldan artıq olmamalıdır;
– suyun tur ulu u PH=6,5
8,5 intervalında olmalıdır;
– suda mineral qalıq 1000 mq/l-d n az olmalıdır; 
– çirkab suları il  su m nb yi qidalanarsa, onda olan oksigenin 
miqdarı 4 6 mq/l h ddind  olmalıdır;
– z r rli madd l r konsentrasiyası halinin s h ti üçün tam z r rsiz
olmalıdır;
– suyun h r litrind
1000-d n artıq x st lik tör d n bakteriya 
olmamalıdır;
– çirkab suları su ehtiyatlarına ötürül rk n orada üz n mineral v
üzvü madd l rin konsentrasiyası 0,25 mq/l-d n çox olmamalıdır. 
Su ehtiyatlarına axıdılan çirkab sularının t rkibind  radiaktiv 
madd l r v  qanunla t nziml n n çirkab suyunun t rkibind 1
10
-8
3  10
-
11
küpi/l-d n çox olan kobalt v  stronsium olarsa, bel  suların su 
ehtiyatlarına ötürülm si q ti qada andır. 
4.6. SU EHT YATLARININ TÜK NM S  V  TÜK NM D N
MÜHAF Z S
M lumdur ki, iri çaylardakı suyun miqdarı onu qidalandırıcı kiçik 
çaylar hesabına olur. Yer kür sind  insanın
m li f aliyy tind  çayların
xüsusil   d  kiçik çayların rolu böyükdür. Mü ahid l r göst rir ki, son 
zamanlar kiçik çayların
ks riyy ti quruma t hlük sind dir. Bilirik ki, 
çaylar havanın, torpa ın temperatur v  n mliyini, mikroiqlimi  

---

272
t nziml yir. Çaylardan su n qliyyatı, me  materiallarının axıdılmasında, 
balıqçılıq t s rrüfatının inki afında, meliorasiya i l rinin görülm sind
geni  istifad  olunur v  bunların t yin olunmasında kiçik çayların rolu 
böyükdür. H mçinin 
h rl rin v  ya ayı   m nt q lriin içm li suya 
t l batını öd m k üçünd  istifad  edilir. 
Qeyd edil nl ri n z r  alaraq çayların mühafiz si ön plana 
ç kilm lidir. Kiçik çayların qurumasına s b b reqionlarda me   v
kolluqların qırılması, çay sahilinin  umlanması, torpaqların su v  kül k
erroziyasına u raması v  s. amill rin n tic sind  ba  verir. Qeyd olunan 
s b bl r hesabına yeraltı qrunt sularının qidalanmas azalır, suyı ım
hövz nin strukturu pozulur, çaylara çoxlu miqdarda mexaniki qarı ıqlar 
daxil olur ki, bu da çayların qurumasına s b b olur.
Göst ril nl r
sas n kiçik çayların tük nm d n mühafiz si üçün 
t dbirl r görülm lidir, bu da iri çayların mühafiz sinin qorunmasına
rait
yaradılmasını t min edir. 
Çay axımının nizamlanması üçün su anbarları tikilir v  kiçik 
çaylarda bel   t dbirin görülm si baha ba a g lir. Buna gör   d  kiçik 
çaylarda suyun tük nm sinin qar ısını almaq v  çirkl nm d n qorumaq 
üçün ucuz ba a g l n xüsusi t dbirl rin görülm si daha m qs d uy un 
hesab olunur. Bel   t dbirl rd n me  meliorativ, aqrotexniki, hidrotexniki 
v  s. göst rm k olar. 
– Me  meliorativ t birl rd   m qs d çayın yerüstü suyı ımının
yeraltı axmaya çevirm kdir. Bu m qs dl  çayın suyı ım hövz sind  me
salınır. N tic d  kül yin sür ti buxarlanma, torpa ın donma d rinliyind
yerüstü sel suları, torpa ın erroziyası xeyli azdır, qrunt suyunun s viyy si
v  havanın n mliyi is  çoxalır. Su ehtiyatlarının tük nm d n v
çirkl nm d n mühafiz sind  me  meliorativ t dbirl rin görülm si getdikc
daha da geni l nir; 
– Aqrotexniki t dbirl rd  m qs d torpa ın erroziyaya u ramasının
qar asını almaqdır. Burada torpa ın umlanması,

---