Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

263
atmosfer çöküntül rinin kimy vi t rkibidir. Çünki atmosfer  qarı an bütün 
komponentl r atmosfer çöküntül ri vasit sil  yuyularaq torpaq v   s th
sularına daxil olurlar.  
       Atmosfer  havasına  daxil  olan  z r rli qarı ıqlardan kükürd qazı, azot 
oksidl ri, karbon oksidl ri, freonlar, metan ekosistem   t hlük  tör d n bir 
sıra qlobal probleml rin meydana çıxmasına s b b olurlar. Göst ril n
(qlobal) komponentl r il  atmosferin qlobal çirkl nm si  qlobal iqlim d -
yi m l rin , stratosfer ozonunun parçalanmasına v  ya ı ların tur uluq xas-
s si k sb etm sin  g tirib çıxarırlar. 
       Müasir  dövrün  v  yaxın g l c yin  n k skin qlobal probleml rind n
biri atmosfer çöküntül rinin, torpaq örtüyünün, yerüstü v  qrunt sularının
getdikc  artan tur ula ması problemidir. 
         nsanın t s rrüfat, xüsus n d  onun müasir s nayenin gur inki afı
dövründ n sonrakı f aliyy ti kükürd, azot v  karbon oksidl rinin küllü 
miqdarda emissiyası il  mü aiy t olunur. Atmosfer  daxil olaraq, bu 
oksidl r xeyli uzaq m saf l r  aparılır, su il  qar ılıqlı t sird  olur v  sulfit, 
sulfat, nitrit, nitrat, karbon tur ularının qarı ıq m hsullarına çevrilir, ’’tur
ya ı lar’’  klind  quruya tökülür, bitki v  sularla qar ılıqlı t sir  girirl r. 
        Atmosferd  bu birl m l rin
sas m nb l ri s nayed ,
h r
t s rrüfatında, n qliyyatda, k nd t s rrüfatında, m i td  da  kömürün, 
neftin, qazın yandırılmasıdır.
lb td , tamamil   t bii m n li, lakin tur
xass  da ıyan atmosfer çöküntül ri d  mövcuddur. M s l n, aliml rin 
hesablamalarına gör , tur  xass  da ıyan atmosfer ya ıntılarının
m l
g lm sin   g tirib çıxaran qazların t bii emissiyası ild 270-290 mln. ton 
t kil edir. Bel  xass li ya ıntılar torpaqların üzvi tur uları il  birlikd  me
v  me sonrakı torpaqların t bii tur ulu unun inki afında mühüm rol 
oynayırlar. Lakin insanın t s rrüfat f aliyy ti kükürd, azot oksidl rinin, 
hidrogen sulfidinin atmosfer  daxil olmasını, dem k olar ki, iki d f d n
çox, karbon qazının is  atmosfer

---

264
atılmasını ölçüy -g lm z d r c d  artırdı. Atmosfer  daxil olan karbon 
qazının miqdarı ild   t xmin n 20-25 milyard tona çatır. T bii ki, bu 
atmosfer çöküntül rinin tur ulu unun yüks lm sind  özünü göst rir. 
          T bii tur u m l  g tir n madd l rin tipik nümay nd si kimi karbon 
dioksidi göst rm k olar. Onun suda h ll olması bel  bir reaksiya t nliyil
ifad  olunur: 
CO
2
+H
2
O=[CO
2 · 
H
2
O] 
    Bu,  tarazlıq  halında  olan  dön r reaksiyadır. Bel  tarazlıq halında olan 
sulu m hlulda 20°C temperaturda hidrogen  
ionların qatılı ı 2,5·10
-6
 mol/L, pH is  5,6-ya b rab r olur:  
pH–lg[H]=– lg 2,5 · 10
-6
 = 
=–(lg 2,5+lg·10
-6
)=6 – 0,398=5,6 
    Atmosfer çirkl nm diyi halda, atmosfer ya ıntılarında pH göst ricisi 5,6
olur. Odur ki, karbon qazının m l  g tirdiyi birl m l r tur ulu ya ı ların
m l  g lm sind  o q d r d  rol oynamırlar.
      Tur  xass li atmosfer çöküntül ri Yer s thin  dü n zaman bitkil rl ,
göll rin, çayların yerüstü sularıyla, h mçinin torpaqlarla mür kk b qar ılıqlı
t sird  olurlar. Bu qar ılıqlı t sir reaksiyaları ild n-il   t krarlanaraq 
qurunun v  suların ekoloji sisteml rind
lveri siz d yi ikl r   g tirib 
çıxararlar. 
       Tur  xass li atmosfer çöküntül rin  «tur ulu çöküntül r», «tur ulu 
ya ıntılar» v  yaxud da «tur ulu ya ı lar» deyirl r.  
       Mühit   s rb st hidroqen ionları ver n ya ı ları tur ulu ya ı lar
adlandırırlar. Bu v  ya ba qa mühitin (ad t n sulu m hlullar  n z rd
tutulur)  tur ulu u  s rb st hidrogen ionlarının (H+) mövcudlu u il
rtl nir. S rb st hidrogen ionlarının t siri özünü yalnız s th örtükl ri-bitki, 
torpaq,  

---

265
s th suları, konstruksiya materialları v  s. il  bilavasit  t masda birüz
verir. 
       Tur ulu ya ı ların
m l   g lm sind
n çox rol oynayan kimy vi 
birl m l r antropogen m n li kükürd qazı v  azot dioksididir. 
      Kükürd v  azot birl m l rinin bulud v  ya ı  damcıları il  atmosferd n
yuyulması
vv lc  onların hiss cik v  yaxud da molekulların damcıya
dü m si vasit sil  ba  verir. Bu is  diffuziyaforez, broun diffuziyası,
toqqu ma v   z btetm , qazın h ll olması v  kondensasiya nüv l rind
damcının m l  g lm si mexanizml ri il  gedir. 
       Atmosfer  daxil olan kükürd v  azot birl m l rinin aerozol halında 
olan  sas hiss si H
2
SO
4
,(NH
4
)
2
SO
4
, (NH
4
)
3
H(SO
4
)
2
, NH
4
HSO
4
  v  NH
4
NO
3
birl m l ri
klind  olur. 
     M lum oldu u kimi, ya ı  suyunun pH-nın tarazlıq qiym ti t xmin n
5,6-dır v  bu 2,5·10
-6
 q/ion/L  s rb st hidrogen ionunun qatılı ına uy un 
q lir. Bel   t rkibli ya ı  suyu t rkibin  sulfat v  azot tur ularının
lav
olunması s rb st hidrogen ionları qatılı ını artırmaqla, onun pH qiym tini 
azaldır. Bel likl  d , antoropogen çirkl nm  n tic sind  atmosferd n dü n
ya ıntılar tur uluq xass si göst rir. 
        Müt x ssisl r bel  bir q na t  g lmi l r ki, kükürd v  azot oksidl rinin 
atmosferd  da ınmalarının orta sür ti 20 km/saat olduqda bel , çirkl nm
m nb l rind n 600 km m saf d  pH-nın qiym ti 3,8–4 -    b rab r olan 
ya ı lar dü  bil r.
      Tur ulu ya ı lar bitkil rin ya ıl kütl l ril   t masda oldu u zaman 
biotaya bilavasit ,su tutarları v  torpaqları oranla dırıb, onların kimy vi 
t rkibini d yi dirm kl  is , dolayı yolla t sir edirl r. 
       Tur ulu çöküntül r torpaqlardan a ır metalları yuyaraq onların
toksikliyini artırır, h mçinin torpaqla kalsium v  alüminiumun miqdarları
nisb tini (kalsiumun azalmasına  

---