Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

254
ayrılmazdır. Onda ekosistem sistemli analiz üsullarını t min ed n biosfer 
elementidr. 
Bel likl ,
traf mühitin mühafiz si müasir dövrün  n vacib 
beyn lxalq problemin  çevrilmi dir. Onun t xir salınmaz v  faydalı h lli 
insan sivilizasiyası h yatının v  t r qqili inki afının
rtidir. Öz ümumb
r
m nasına gör  bu problem beyn lxalq sülh v   t hlük sizliyin t minatı,
beyn lxalq  m kda lı ın möhk ml ndirilm si il  müqayis  oluna bil r.    
4.2 AZ RBAYCANIN SU EHT YATLARININ  
EKOLOJ  V Z YY T
Suvarma  kinçiliyi il  çox q dimd n m
ul olan Az rbaycanın
h mi  oldu u kimi, bu gün d  suvarma sularına çox böyük ehtiyacı vardır.
Respublikamız su il  az t min olunmu  ölk l r sırasına daxildir. Öz  razisi 
daxilind  yaranan su ehtiyatlarının h r n f r v  h r kvadrat kilometr  raziy
gör  Az rbaycan Respublikasının su t minatı qon u respublikalarla 
müqayis d 2,5-8 d f d n d  azdır.  
Su ehtiyatlarının h cmi ilin f sill rin  gör   k skin d yi ir.
Respublikanın çaylarının ks riyy tind , suya olan t l bat çoxaldı ı aylarda 
onlardan axan suyun miqdarı xeyli azalır. Çaylardan axan suyun 60%-d n
çoxu (L nk ran çaylarından ba qa) yaz, yaz-yay (mart – iyun) aylarına, su 
ehtiyatının c mi 10-15%-i is  isti aylara (iyul-sentyabr) dü ür. Çayların
axan rejimi il  su t l batı arasında olan qeyri – müt nasiblik su t s rrüfatı
qur ularının tikintisi il  nizamlanır.  
Hal-hazfırda respublikanın t qrib n 1,45 milyon hektar suvarılan 
torpa ının 17%-   q d ri yeraltı sularla, 20%-i çay m crasından k narda 
tikilmi  su anbarlarının suyu il , qalan 63%-i is  Kür – Araz çaylarının
üz rind  tikilmi  su anbarlarından v  çayların özünd n götürül n kanallar 
vasit sil  suvarılır.

---

255
Mövcud su ehtiyatlarına dair m lumatların analizi n tic sind  dem k
olar ki, respublikanın su ehtiyatlarının sas hiss sini Kür, Araz v  Samur 
çayları hövz l ri t kil edir. Su ehtiyatlarının qalan hiss si xırda çaylarn 
hövz l rini, süni v  t bii göll r, bulaqlar v  yeraltı suların payına dü ür. 
H l  bu yaxınlara q d r minerallı ı 1,0 q/l-   q d r olan sular 
suvarma üçün yararlı hesab olunurdu, lakin antropogen t sirl r n tic sind
su m nb l rind  suvarma suyunun keyfiyy ti pisl m kd  davam edir. H m
d  su ehtiyatlarının m hdudlu u üzünd n yeni su m nb l rind n (kollektor-
drenaj, d niz, tullantı suları v  s. istifad  olunması variantlarına ehtiyac 
artmaqdadır. Bununla  laq dar olaraq son 20-30 ild  ba qa ölk l rd  oldu u
kimi, bizd   d  suvarma suyunun keyfiyy tinin yax ıla dırılması üz rind
ardıcıl olaraq elmi – t dqiqat i l ri aparılır. Alınmı   n tic l r göst rir ki, 
suvarma suyunda duzların buraxıla bil n miqdarı torpa ın mexaniki 
t rkibind n, onun su – fiziki, fiziki – kimy vi xüsusiyy tl rind n, bitkil rin 
duza davamlılı ından,  razinin drenl m   d r c sind n v  s.  rtl rd n
asılıdır.
Suvarma suyunun keyfiyy tinin pisl m si traf mühit   v  ekoloji 
sistem   d  öz m nfi t sirini göst rir. M i t – kommunal, istehsalat, k nd 
t s rrüfatının tullantı suları vasit si il  su hövz l rin  müxt lif toksik 
madd l r atılır v  bunun n tic sind   d  ekoloji sistemd  struktur 
d yi iklikl ri yaranır.
M lumdur ki, aqroekeloji sistemin normal f aliyy t göst rm si üçün 
kimy vi t rkibin  gör   z r rsiz  olan  su  t l b olunur. Suyun keyfiyy ti 
aqroekoloji sistemin stabilliyinin  n vacib göst ricisidir. O, torpa ın
münbitliyin , k nd t s rrüfatı bitkil rinin su t l batına, m hsuldarlı a v
onun keyfiyy tin  t sir göst rir. Eyni zamanda suvarma suyunun keyfiyy ti
hidromeliorativ sisteml rd  qur uların materialarının saxlanılması v
onların uzunömürlülüyün  d  t sir göst rir. Bu deyil nl r
sas n, suvarma 
suyunun keyfiyy tinin qiym tl ndirilm si üçün ekoloji meyarlardan istifad
olunur. 

---

256
Ekoloji meyarlar  traf mühitin obyektl rinin mühafiz si nöqteyi-
n z rd n onların çirkl nm sinin qar ısının alınması v  sanitar-gigiyena 
t hlük sizliyinin t min edilm si, k nd t s rrüfatı istehsalatı sah sind  is
onların yerüstü v  yeraltı su m nb l rin   t sirinin qiym tl ndirilm si
xidm t edir. 
Respublikada 
razinin erroziya v  torpaqların suvarılması il
laq dar olaraq bir sıra ekoloji probleml r meydana çıxır ki, onların inki afı
n inki torpaqların qorunmasında v  su ehtiyatlarından s m r li istifad
edilm sind , h tta traf mühit üçün d  t hlük  tör dir. 
Torpa ın fiziki-kimy vi xass l rinin, su, duz, hava v  s. rejiml rinin 
yax ıla ması üçün melorasiya t dbirl rinin aparılması, erroziyadan 
qorunması v  dig r t dbirl rin hamısı onun münbitliyinin artması v
mühafiz sin  xidm t etm lidir. 
Ölk mizd  ekoloji  raitd n do an narahatçılıq, ekoloji mühiti 
sa lamla dırmaq meyll rinin gücl nm si, bir sıra probleml rin h lli il
yana ı qiym tli s rv t olan yeraltı su ehtiyatının qorunub mühafiz
edilm si, onları hidroqrafik, hidrokimy vi, hidrobioloji v  genetik c h td n
elmi  saslarla mük mm l öyr nib keyfiyy t v   k miyy t d yi m l rini 
tör d n s b bl ri vaxtındaa a kar edib qar ısının alınması kimi 
t xir salınmaz m s l l rin ön plana ç kilm sini t l b edir. 
Keç n
srd  Az rbaycanda ekoloji probleml r  zaman v   m kan 
baxımından yana ılmasında yol verilmi  ciddi nöqsanlar, su m nb l rimizin 
ekoloji xüsusiyy tl rinin sırf istehsalat m s l l ri h ll ed n müvafiq nazirlik 
v  idar l r t r find n unudulması su ehtiyatlarının azalmasına,
çirkl nm sin , artezian v  subartezian quyularının qurumasına g tirib
çıxarmı dır.  
Yerüstü su m nb l rind  yaranmı  ekoloji g rginlik bizd n yeraltı
sulardan daha s m r li istifad  etm yi t l b edir.  

---