Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

246
istifad  olunmu   t bbi ehtiyatın d y rini öd m lidirl r. Bu 
öd m l rd n istifad  ed r k bütün hövz  üzr  ekoloji  raitin
yax ıla ması i l rini h yata keçirm k olar.  
5.
Çay v  su hövz l rinin qorunması m qs dil  t bii obyektl r, su 
anbarlarından tullanan v  çaylardan axan sular yayda orta çoxillik 
s viyy d n az, qı da is  çox olmamalıdır. Bu qaydanın gözl nilm si
çayların qurumasının qar ısın alır.
6.
Su ehtiyatlarının idar  olunmasının iyerarxiyasının plan v
proqramına ekoloji aspektl r daxil edilm lidir. T bi t problemin h lli
üçün yer h r bir sistemd , kanalda v   ya  su  i tirakçıların
c miyy tind  olmalıdır. Bu erroziya, subasma, quruma n tic sind
z r r ç kmi   t bi t land aftının t yini v   b rpası üçündür. Bu 
hövz d n artıq götürülmü  suyun mü yy n edilm si, yerli 
m nb l rd n istifad  olunmasını mü yy n etm k üçündür. Yerl rin, 
m nb l rin inventarla dırılması v  çirkl nm nin yayılmasının
mümkün olan bütün növl rinin v  onlarla mübariz  üçündür. Bütün 
bunlar su ehtiyatları iyerarxiyasının kanallar üzr   r hb rlik v  idar
olunmasının ictimai orqanlarının qüvv si il  ekoloji komponentl r
ç rçiv sind   h yata keçm lidir. Idar nin ekoloji ekspertizası sistem 
v  bütün hövz  daxilind   t dric n yaradılmaqla, f aliyy t göst r n
orqan olub, h m d  t bi t kompleksini b rpa etm lidir.  
7.
T bi tin mühafiz si kompleksind
sas yeri torpaqların
drenl dirilm si, drenaj sisteml rinin idar  olunması v  kollektor – 
drenaj suyunun tullanması tutur. S th, qrunt suları v  drenaj arasında 
laq  su – meliorativ idar  olunmada çox h ssas aspektdir. Burada 
torpaqların suvarılması v  yuyulması üçün artıq suyun verilm si
n inki suyun su ehtiyatı kimi itkisinin yaranmasına, h m d  onun 
t rkibinin pisl m sin , torpaq ehtiyatlarının deqradasiyaya 
u ramasına s b b olur.  

---

247
Konstruksiyanın v  drenaj sisteminin parametrl rinin düzgün 
seçilm m si sistemin böyük h cmd  duzun t sirin  m ruz qalmasına
s b b olur. Bundan ba qa, suvarma v  drenl dirm nin «qeyri-
b rab r» s viyy d  olması yaranan su itkisinin artmasına v
suvarılan torpaqlarda bitkil rin qeyri-b rab r inki afına s b b olur. 
dar olunma sistemind  bu çatı mamazlıqları vaxtında mü yy n
etm k üçün meliorasiya xidm tl rinin i ini qüvv tl ndirm k, onlara 
n zar t ed n avadanlıq v  vasit l rl   t min etm k lazımdır. N z r
almaq lazımdır ki, torpaqların duzla ması, m hsuldarlı ın itkisinin 
artmasının sas amill rind n biridir.  
8.
Su ehtiyatlarının idar  olunması iyerarxiyasının ç rçiv sind
sas istiqam tl rd n biri suya olan t l batın t min edilm sidir.
3.15. SU EHT YATLARININ  NTEQRAS YALI  DAR
OLUNMASININ  QT SAD  V  HÜQUQ
SASLARI 
Su istif d çil rinin hüquq sisteml rinin yaradılması sas n suya olan 
hüquqlar, su istifad çil ri üçün suyun iqtisadi s m r li, m suliyy tl   s rf 
olunması v  su t s rrüfatı orqanları üçün suyun normada verilm si sas 
t kil edir. 
Bütün sudan istifad çil r üçün Sudan istifad  üçün hüquqların
möhk ml ndirilm si lisenziya v  qeydiyyat  sasında h yata keçirilir. 
Xarici ölk l rin t crüb l ri göst rir ki, sudan istifad  üz rind
qoyulmu  qanun k nd t s rrüfatının inki afı üçün olduqca vacibdir. Ayrı-
ayrı ölk l rd  su dövl tin mülkiyy ti olma ına baxmayaraq lisenziya 
sasında sudan istifad  özü mülkiyy t hüququ dem kdir. Su istifad çil ri
mü yy n t minatlı suyun limiti üçün ondan s m r li istifad
sasında suyun 
qalan hiss sini s rf li s rfl rl  dig r su istifad çil rin  ver  bil r. Bu zaman 
su ehtiyatlarının t min edilm sinin  

---

248
sas istiqam ti su yı ımı texnikasından istifad  etm k, sutkalıq nmzamlama 
üçün sistem daxili su ç nl ri yaratmalı v  dig r texnoloji t dbirl rd n
istifad  edilm lidir ki, bunlardan su istifad çil ri c miyy tind  istifad si
çox s m r lidir.  
Su t s rrüfatında iqtisadi s m r liliyin ilkin yolları a a ıdakılardır:
_ Su istifad çil rinin hüquqları qanunda d qiq göst rilmi dir.  sas n
fermerl r üçün suyun suvarılan torpaqlarla  laq li olması, eyni zamanda su 
t s rrüfatı t kilatı bu hüquqlara n zar t etm kl   m suliyy t da ıması
mü yy nl dirilir. Sonra is  suyun düzgün v  optimal paylanmasının
iqtisadi nöqteyi – n z rd n t min edilm si üçün su ehtiyatlarından istifad
etm k hüququ ver n bazar yaradılmalıdır;
_ Sudan istfad  xidm tl rinin öd nilm si sisteminin 
t kmill dirilm si, el c   d  su istifad çil ri üçün suyun d y rinin 
öd nilm si mü yy n normativl r sasında minimum olmalıdır (Hindistanda 
suyun istifad si 10%-d n artıq olduqda 5 qat ölçüd , ondan yuxarı olduqda 
is  10 qat ölçüd  öd m l r h yata keçirilir); 
_ Su t s rrüfatı orqanlarının bir sıra t dbirl rin köm yi il  sudan 
s m r li istifad  etm k mara ının yaradılmasıdır;
_ Bir sıra yeni t dbirl rin köm yi il  Sudan s m r li istifad  etm kl
su t s rrüfatı orqanlarında maraq yaratmaqdan ibar tdir. M s l n, büdc d
dövl tin payında olan daimi x rcl rd n su t s rrüfatı orqanının x rcini 
öd m kl ;
_ Su t s rrüfatı orqanlarının v zif l rinin d qiql dirilm si v  su 
istifad çil ri c miyy tin  köm k m qs dil  maliyy l dirilm si nöqteyi – 
n z rd n su qeydiyyatı t kilatında. 
– Su t s rürfatı orqanlarının v zif l rinin d qiql dirilm si v  su 
qeydiyyatı t kilatında su istifad çil rinin c miyy tin  köm k m qs dil
uy un maliyy l dirm nin t yini, kanalların qeydiyyat vasit l ri il   t mini
v  su i tirakçılar c miyy tinin nümay nd l rinin su qeydiyyatı üsulunun  

---

249
öyr dilm si v  s. Bu m qs dl r dövl t büdc sind  n z r  alınmalıdır.
Su ehtiyatlarının idar  olunmasının iyerarxiyasının maliyy
v saitinin artması, su istifad çil rinin h r illik x rcl rind  dövl t idar l ri
il  münasib tind n sas n çox asılıdır. 
n
sas m s l  – sistemin rekonstruksiyasında v
modemizasiyasında dövl tin maliyy   i l rind   i tirakıdır. Ona gör   d
rekonstruksiyaya ç kil n x rcl r dövl t v  fermerl r arasında g lirin 
g lm sind n asılı olaraq paylanma d r c si mü yy n olunmalıdır. N  q d r
çox g lir g lirs , bir o q d r su istifad çil rin i tirakı çox olmalıdır. 
Su ehtiyatlarının idar  olunmasının iyrarxiyasının hüquqi  sasına 
dövl t s viyy sind  daxildir: 
– Su ehtiyatlarının idar  olunmasının tanınması metodu kimi, 
hövz nin v   ya  su  t s rürfatı sisteml rinin s rh dl rinin idar  olunması
kimi, ictimaiyy tin i tirakı, t bi tin t l bl rini t min etmk kimi v  s. 
aspektl r daxil edilm kl  su t s rürfatı v  suyun istifad sinin
t kmill dirilm sinin  sas istiqam tini t kil edir.  
– Su istifad çil rin hüquq v   v zif l rinin möhk ml ndirilm si su 
t s rrüfatı orqanlarının hüquq v  v zif l rin  b rab rdir. 
– Suya olan lisenziya qaydası v  ya suya olan hüququn 
möhk ml ndirilm si. 
– Suyun iqtisadi qiym tinin v  ekoloji s rfl rin möhk ml ndirilm si
t bi tin suya olan hüququna b rab rdir. 
– Sudan istifad  xidm tl rin   v  realizasiyaya gör  suyu 
çirkl ndir nl r öd m lidir. 
– Su t s rrüfatının saxlanması v  inki afında dövl tin i tirakı
munisipial orqanların v zif l ridir.  
Yerli s viyy d  hüquqi aspektl r  a a ıdakıları aid etm k olar: 
– Su istifad çil rin, kanallar idar sinin v  onların uralarının hüquqi 
xs qismind  qeydiyyatının aparılma qaydasıdır.  

---